Rayn sam: “Uyghurlar ‛az sanliq millet‚ emes!”

Muxbirimiz nur'iman
2022.11.10
rayn-sam-uyghurshunasliq-muhakime-yighinida Proféssor rayn sam muhakime yighinida “Uyghurlar qandaq qilip ‛az sanliq millet‚ bolup qaldi?” dégen témida doklat bermekte, 2022-yili 10-noyabir, jenwe,
RFA

Shiwitsariyediki jenwe uniwérsitétida ikki kün dawam qilghan ikkinchi qétimliq xelq'araliq Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighini 10-noyabir küni muweppeqiyetlik axirlashqan.

Mezkur muhakime yéghinini yawropa Uyghur inistituti, jenwe uniwérsitéti, béryussél erkinlik uniwérsitéti, firansiye döletlik sherq tilliri we medeniyetliri uniwérsitéti (INALCO) qatarliq 4 ilmiy orun birlikte uyushturghan bolup, herqaysiy ellerdin teklip qilin'ghan mutexessisler mustemlikichilik we Uyghur tarixi témisigha béghishlan'ghan maqalilirini oqup ötken.

Ikkinchi qétimliq xelq'araliq Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighinining lozunkisi
Ikkinchi qétimliq xelq'araliq Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighinining lozunkisi

Xitayning sherqiy türkistandiki mustemlike siyasiti we Uyghur tarixi,  bu qétimqi muhakime yighinining asasliq témisi qilin'ghan. Yighinda “Mustemlikichilik we Uyghur, xitay tarixining yézilishi”, “Mustemlike sherqiy türkistandiki jem'iyetler we organlar”, “Yéngi chégradiki iqtisadiy mewjutluq” we “Xitay xelq jumhuriyitidiki Uyghurlar we ularning kimliki” qatarliq töt témida muhakime élip bérilghan.

Mezkur muhakime yighinida qatnashqan her sahediki tetqiqatchilar özlirining tetqiqat maqalilirini oqup ötkendin kéyin, neq meydanda we torda qatnashquchilarning sorighan su'allirigha jawab bergen.

Manchéstér uniwérsitétining proféssori rayn sam özining “Uyghurlar qandaq qilip ‛az sanliq millet‚ bolup qaldi?” namliq tetqiqat maqalisini intayin bay tarixiy menbeler we pakitilar arqiliq chüshendürüp ötken.

U bu maqaliside Uyghurlarning xitayda we xelq'arada qandaq bolup “Az sanliq millet” dep atilip qilishining tarixiy arqa körünüshi heqqide etrapliq chüshenche bergen. U mundaq dégen: “Men her qétim Uyghurlar ‛az sanliq millet‚ dégen sözni anglighan waqtimda heyran qalimen. Chünki méning tetqiqat da'irem bolghan shinjangda, yeni tarim oymanliqida Uyghurlar hergizmu az sanliq emes. Bu rayonda yéqinqi besh yildin buyan xitay hökümitining xitaylarni yerleshtürüsh siyasitining netijiside, xitay nopusi üzlüksiz ashti. Eslide Uyghurlarning kündilik hayatta uchrishidighan we bille yashaydighan asasliq kishiliri öz millitidin bolghan insanlar idi. Elwette, xitayning omumiy nopusini közde tutqanda, Uyghurlar xitayda az sanliq hésablinidu, emma Uyghurlarning öz yurtida ular ‛az sanliq millet‚ emes. Yene kélip, köp sandiki Uyghurlar hayati boyiche köp sanliq Uyghurlarning arisda chong bolghan. Shunglashqa némishqa Uyghurlar da'im ‛az sanliq millet‚ dep tilgha élinidu? xitay échidila emes, belki xitaynng sirtidimu, hetta mexsus Uyghurlarni tetqiq qiliwatqan tetqiqatchilarning arisidimu Uyghurlarni ‛az sanliq millet‚ dep ataydighanlar bar.”

Proféssor rayn samning doklatidin körünüshler
Proféssor rayn samning doklatidin körünüshler

Bu yighinda Uyghur we ottura asiya tarixi boyiche xelq'arada tonulghan tetqiqatchilarning muhim témilardiki maqaliliri küchlük diqqet qozghighan. Amérika jorji tawn uniwérsitétining piroféssori jeymis milwardning “Xitay tarixidiki impériye we mustemlikichilik heqqide kéngiyiwatqan métodlar: Uyghur rayoni ehwali” namliq maqalisi, karléton uniwérsitétining piroféssori  edib xalidning “Xitay we rusiye arisidiki sherqiy türkistan, 1864-1949” namliq maqalisi, jorji washin'gton uniwérsitétining yardemchi proféssori érik shlusélning “Esir halqish mezgilidiki tarim oymanliqida bazarlar, sodigerler we azab-oqubetler” namliq maqalisi shuning jümlisidindur.

Doktor érik shlusél maqaliside munu nuqtilarni alahide tekitligen: “Kapitalizimning mustemlikichiliktiki roli néme? biz mustemlikichlik we impiriyalizm heqqide toxtalghinimizda, munu üch amilni chüshinishimiz zörür: sodigerlar, armiye we din tarqatquchilar. Méning bu heqtiki tetqiqat maqalemde ching sulalisinng axiriqi mezgilliridiki sherqi türkistanning asta-asta mustemlike jem'iyitige ayliniwatqanliqi we bu xil mustemlike asaritining kéyinki waqitlarda téximu chongqurliship mangghanliqi otturigha qoyulghan. Deslepki mustemlikichilik siyasiti armiye teripidin élip bérilghan bolsa, kéyinki mustemlikichilik tebi'iyla sodigerler teripidin dawamlashturulghan.”

Ikki kün dawamlashqan bu muhakime yighini nahayiti mol mezmundiki timilarda élip bérilghan muhakime we mulahiziler bilen qizghin élip birilghan.

Bu qétimliq ilmiy muhakime yighinigha qatnashqan tetqiqatchilar birdek, Uyghur mesilisi tilgha élin'ghanda xitayning mustemlikichiliki we rayondiki mustemlike siyasitining hemishe nezerdin saqit qilinip kelgenliki, halbuki, xitayning sherqiy türkistandiki mustemlikchilik tarixini bilishning Uyghurlarning bügünki teqdirini chüshinishte achquchluq rol oynaydighanliqini tekitlep ötüshken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.