Волкис-ваген хитайниң лагерлар һәққидики мәхпий һөҗҗәтлири алдида өзини ақлашқа мәҗбур болди

Германийәниң волкис-ваген ширкити 2013‏-йоли хитай билән һәмкарлишип, уйғур аптоном райониниң мәркизи үрүмчидә өзиниң аптомобил ишләпчиқириш тармақ завутини қурған. Улар мәзкур завутқа дәсләпки қәдәмдә 650 нәпәр ишчи-хизмәтчи қобул қилған иди. Лекин 2017‏-йили хитай һөкүмитиниң кәң көләмлик тутқуни башлинип, милйонлиған мусулманлар лагерларға қамалғандин кейин, волкис-вагенниң үрүмчидики завути кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң диққитини қозғашқа башлиған. Улар волкис-вагенниң үрүмчидики завутини тақашни тәләп қилған болсиму, лекин мәзкур ширкәт буни тақашқа һечқандақ сәвәб йоқлуқини илгири сүрүп кәлгән иди.

Әмма волкес-ваген 24‏-ноябир күни ашкариланған хитайниң лагерлар һәққидики мәхпий һөҗҗити алдида осал әһвалға чүшүп қелип, өзиниң үрүмчидә завут қурғанлиқини ақлашқа мәҗбур болмақта. Волкес-ваген ширкитиниң германийә таратқулириға билдүрүшичә, у үрүмчидә завут қурушни қарар қилишта “ноқул иқтисадни чиқиш қилған” болуп, униң үрүмчидики завутида мәҗбурий әмгәккә селиниватқан һечқандақ бир ишчиси йоқ икән. Шу мунасивәт билән биз27‏-ноябир күни волкес-вагенниң германийәдики баш штабиға телефон қилип, униң үрүмчидики завутиға алақидар бәзи соалларни соридуқ.

Ширкәтниң баянатчиси кристоф лудвиг хитайниң мәхпий һөҗҗити вә кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң үрүмчидики завутини қайта ойлишиш тоғрисидики чақириқиға немә дәп җаваб беридиғанлиқи, ширкәтниң уйғур райониниң вәзийити һәққидә һәрқандақ бир тәкшүрүш елип барған-бармиғанлиқи шундақла завуттики әмгәк күчлириниң мәҗбурий елип келинмигәнлики һәмдә униң хам әшялириниң мәҗбурий әмгәк мәһсулати әмәсликигә қандақ капаләтлик қилидиғанлиқи һәққидики соаллиримизға телефонда җаваб берәлмәйдиғанлиқи, униңға язма җаваб беридиғанлиқини билдүрди.

Кристофир лудвигниң билдүрүшичә, нөвәттә уларға телефон қилип, уларниң мәзкур мәсилидики инкасини сораватқан таратқулар бәк көп икән. Кристофер лудвиг “бизни чүшинишиңизни үмид қилимән. Чүнки биз нурғун тәләпләрни тапшурувалдуқ. Шуңа нөвәттә биз пәқәт язма баянатла әвәтәләймиз. Униңдин артуқини қилалмаймиз,” дәп көрсәткән иди.

Лекин у кейинрәк әвәткән баянатида өзлириниң уйғур аптоном райони вәзийитидин хәвәрдар икәнлики вә вәзийәтни көзитиватқанлиқини билдүргән.

Баянатта “волкес-ваген ширкити хитайда 35 йилдин бери паалийәт елип бармақта вә өзиниң бу тәҗрибисини шинҗаңниң йәрлик тәрәққиятиға иҗабий төһпә қошуш үчүн ишләтмәктә. Волкес-ваген районниң вәзийитидин хәвәрдар болуп, биз районниң вәзийитини көзәтмәктимиз шундақла учурлиримизни б д т тәрипидин елан қилинған доклатлардин алмақтимиз” дейилгән.

Баянатта қәйт қилинишичә, волкес-вагенниң үрүмчидә завут қуруш қарари пүтүнләй иқтисадни көздә тутқан болуп, униң 2014 билән2018‏-йили арилиқида ишләпчиқарған аптомобили 45 % артқан, охшаш мәзгилдики кирими 30 % ашқан икән. Баянатта йәнә “мана бу ширкәтниң мәзкур районниң тәрәққиятиға вә йәрликтики һәр қайси етник топларниң тәң мәвҗут болуп турушиға төһпә қошушқа тиришчанлиқ көрситишидики сәвәбтур. Волкес-ваген пүтүнләй йәрлик милләтләрни иш билән тәминләп, үрүмчи хәлқиниң иҗтимаий һаятиниң яхшилиниши көзләйду,” дәп тәкитләнгән.

Волкес-ваген баянатида өзини ақлиған болсиму, лекин у кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң тәнқидигә учримақта. Германийәдики “тәһдит астидики хәлқләр җәмийити” ниң илгири сүрүшичә, волкес-ваген хитайниң йеқинда ашкариланған мәхпий һөҗҗәтлирини көздә тутуп, өзиниң үрүмчидики завутини қайта-ойлишиши керәк икән. Мәзкур тәшкилат 25‏-ноябир күни елан қилған баянатида “уйғур районида кишилик һоқуқниң еғир дәпсәндичиликкә учраватқанлиқи узундин бери мәлум болсиму, лекин волкес-вагенниң бу әһвални көрмәскә селип кәлгәнлики” ни тәкитлинип, “мана әмди волкес-ваген өзиниң шинҗаңдики паалийәтлирини мустәқил тәкшүргүчиләрниң тәкшүрүшигә йол қойидиғанлиқи” ни билдүргән иди.

Лекин мәзкур тәшкилатниң директори улрих делиус 27‏-ноябир зияритимизни қобул қилип, уларниң тәкшүрүш нәтиҗисидә бирәр әһмийәтлик нәрсә тепип чиқидиғанлиқиға гуман билән қарайдиғанлиқини билдүрди. Улрих делиус мундақ дәйду: “бизниңчә болса улар мәзкур райондин чекинип чиқиши керәк. Лекин волкес-вагендәк муһим ширкәтләр билән диялог қурғанда уларға бәк юқири тәләп қоюш қийинға тохтайду. Шуңа биз тунҗи қәдәмдә уларниң өзлириниң хизмәт низамнамиси асасида мустәқил тәкшүрүш елип беришини тәләп қилдуқ. Уларниң хизмәт низамида кишилик һоқуқни қоллайдиғанлиқи вә униңға әмәл қилидиғанлиқи тәкитләнгән. Биз мустәқил тәкшүргүчиләрдин бу ширкәтниң һазирғичә шәрқий түркистандики уйғур, қазақ хәлқлириниң һоқуқини қоғдашта немә ишларни қилғанлиқини билишни истәймиз. Лекин мән уларниң бизгә бирәр әһмийәтлик мәсилини ашкарилайдиғанлиқиға ишәнч қилалмаймән.”

Волкес-вагенниң баянатида униң үрүмчидики завутиниң “йилиға 50000 данә аптомобил ишләпчиқириш иқтидариға игә қилип лайиһәләнгәнлики” тәкитлинип, униң үрүмчидики завутиға давамлиқ әһмийәт берилидиғанлиқи вә бу райондики ишләпчиқириш паалийитини кеңәйтишни пиланлаватқанлиқини билдүргән. Лекин улрих делиусниң қаришичә, волкес-вагенниң үрүмчидәк бир ички қуруқлуқ шәһиридә завут қуруп, аптомобил ишләпчиқириши нормал әһвал әмәс икән. У волкес-вагенниң үрүмчидики завутини хитайниң бесимида қурғанлиқи, хитайниң үрүмчидә завут ечишни тәләп қилишида сиясий ғәрәз барлиқини билдүрди.

У мундақ дәйду: “чүнки хитай башқиларда уйғур райониниң вәзийити нормал, бу йәрдә һечқандақ мәсилә йоқ дегән тәсир яритишни, өзлириниң йәрлик хәлқләргә ишқа орунлишиш пурсити яритиш үчүн тиришчанлиқ көрситиватқанлиқини намаян қилишни ойлайтти. Мана бу улар яратмақчи болған тәсират иди. Шуңа улар волкес-вагендәк нопузлуқ бир ширкәтни уйғур районида завут ечишқа мәҗбурлиған. Гәрчә шәрқий түркистан вәзийитидә һечқандақ яхшилиниш болмиған болсиму, лекин улар бу арқилиқ шәрқий түркистанниң иҗтимаий, иқтисади вәзийити яхшилинип кәтти, дегән бир тәсиратни яратмақчи болди.”

Улрих делиусниң қәйт қилишичә, хитай волкес-вагенниң үрүмчигә салған мәбләғниң бәдилигә уни хитай базирида техиму чоң мәнпәәтләргә ериштүргән. Улрих делиус “үрүмчидики завутниң қилидиған иши аптомобил парчилирини қураштуруштур. Бу йәрдики пүтүн запчаслар хитайниң башқа җайлирида ишләпчиқирилип, үрүмчигә әвәтилиду. Үрүмчидики завут аптомобилни қураштуруп, уни йәнә хитайниң башқа җайлириға әвәтиду. Иқтисади пайдини көздә тутқанда бу иқтисади пайдиси йоқ мәнтиқсиз бир иш. Лекин волкес-ваген үрүмчигә мәбләғ салғандин кейин улар хитайда техиму көп мәнпәәтләргә еришти. Демәк, волкес-ваген хитай даирилиригә азрақ мәнпәәт берип қоюп, буниң бәдилигә хитайниң базиридин техиму чоң орунға игә болди. Лекин у хитайда мәнпәәткә еришкән болсиму, лекин өзиниң ишәнчиликликигә дәхли йәткүзди,” дәп көрсәтти.

Нөвәттә волкес-вагенниң үрүмчидики завути йәнә германийә парламент әзалириниң диққитини қозғимақта. Германийә таратқулириниң билдүрүшичә, германийә федирал парламентиниң әзаси, парламенттики “германийә-хитай достлуқ гурупписи” ниң муавин башлиқи җоһаннес вогел, хитайниң уйғурларни бастуруш мәсилисидә хитайдики германийә ширкәтлириниң тегишлик мәсулийәтни үстигә елиши керәкликини тәкитлигән. Җоһаннес вогел “германийә долқунлири” ға бәргән баянатида “әгәр волкес-ваген шинҗаңдики ‛қайта-тәрбийәләш‚ лагерлиридин яки мәҗбурий әмгәктин пайда еливатқанлиқи көрүлсә волкес-ваген ширкити өзиниң бу райондики завутини тохтитиши керәк,” дегән.