Ваң хуниң: “шинҗаңдики мәдәнийәт, маарип вә муқимлиқ сияситини қәтий давамлаштуруш лазим!”

Хитай компартийәси сиясий биюросиниң даимий әзаси, хитай мәмликәтлик сиясий кеңишиниң рәиси, “мәркизи шинҗаң хизмити рәһбәрлик гурупписи” ниң башлиқи ваң хуниң ғулҗа шәһири азад йоли коча башқармиси алтә юлтуз кочиси аһалиләр комитетида әһвал игиләватиду, 2023-йили 19-сентәбир, ғулҗа

Хитай башқуришидики “шинхуа агентлиқи” ниң 21-сентәбирдики хәвиридә ейтилишичә, хитай мәмликәтлик сиясий кеңәшниң рәиси ваң хуниң 19-сентәбирдин 21-сентәбиргичә уйғур диярида “хизмәт тәкшүрүши” дә болған. Хәвәрдә ейтилишичә, бу қетимлиқ зиярәт нуқтилиқ һалда қәшқәр шәһридә чақирилған “9-нөвәтлик мәмликәт бойичә шинҗаңға нишанлиқ ярдәм бериш хизмәт йиғини” ни чөридигән һалда давам қилған. Икки йилда бир ечилидиған бу қетимқи йиғинға ваң хуниңға охшаш хитай дөлитиниң һакимийәт қатлимида төтинчи номурлуқ орунни игиләйдиған бир шәхсниң әвәтилиши, шуниңдәк хитайдики 19 өлкә вә шәһәр мәсуллириниң йиғин сәһнисидин орун елиши буниң адәттикичә бир қетимлиқ орунлаштуруш әмәсликидин бишарәт бәргән болса, ваң хуниңниң қәшқәрдики “хизмәт йиғини” да оттуриға қойған тәләплири хитай һөкүмитиниң “шинҗаң хизмити саһәсидики йеңи йүзлиниш” дәватқанлириниң немини көрситидиғанлиқини вастилик һалда намайән қилип бәргән.

“ваң хуниң әмәлийәттә ши җинпиңниң буйруқини тәкрарлаватиду!”

Хәвәрдә ейтилишичә, ваң хуниң бу қетимқи йиғинда “ши җинпиңниң йеңи дәврдики хитайчә алаһидиликкә игә сотсиялизим қуруш идийисини йетәкчи қилған һалда партийәмизниң йеңи дәврдики шинҗаңни идарә қилиш истратегийәсини толуқ вә қәтий изчиллаштурушимиз, шинҗаңда иҗтимаий муқимлиқ вә узун мәзгиллик әминлик орнитиштәк баш нишанни чиң тутқан һалда җоңхуа кимлики ортақ чүшәнчисини чоңқурлаштуришимиз, шинҗаңни мәдәнийәт арқилиқ суғириш хизмитини техиму чоңқурлаштуруп, мәмликәт бойичә шинҗаңға нишанлиқ ярдәм бериш хизмитини юқури сүпәттә алға сүришимиз лазим” дәп көрсәткән. Шуниңдәк буниң нөвәттики хизмәтләрниң ядроси икәнликини алаһидә тәкитлигән.

Өткән бирнәччә йилдин буян түрлүк учур йоллиридин йетип кәлгән мәлуматлар хитай һөкүмити тәкитләватқан “муқимлиқ вә әминлик” нишани, шуниңдәк “җоңхуа кимлики чүшәнчиси” турғузуш урунушиниң мәқсиди уйғурлардики әсирләрдин буян давам қиливатқан миллий кимликни пүтүнләй бәрбат қилиш, шундақла униң орниға чирайлиқ ниқабланған хитайлаштуруш сияситини дәсситиш, шу арқилиқ уйғур диярини исми-җисмиға хас болған “хитайниң бир қисми” ға айландуруш икәнликини намайән қилған. Әнә шу сәвәбтинму лагерларға қамалғанлар һәмдә лагер сиртидики ‍уйғурлар үчүн әң чоң сиясий вәзипиләрниң бири “хитайчә өгиниш”, “хитайлар билән тойлишиш”, “хитайчә турмуш услубини қобул қилиш” болуп кәлгән. Һәтта уйғурларниң хитайлишиш дәриҗисини синаш үчүн “рамизанда чошқа гөши йийишкә мәҗбурлаш” тәк қәбиһликләрму оттуриға чиққан иди.

Мустәқил сиясий анализчи илшат һәсәннииң қаришичә, хитай компартийәсиниң әң алий һоқуқ йүргүзгүчи оргини болған мәркизий комитет сиясий бюроси даимий комитетиниң әзаси болған ваң хуниң сиясий җәһәттә мустәқил һоқуқ йүргүзиш имтиязиға игә әмәс. Шуңа у өз алдиға бундақ сөзләрни қилалмайду. Йәнә келип җяң земин, ху җинтав вә ши җинпиңдин ибарәт үч әвлат хитай рәһбәрлик гуруһиға “баш мушавур” болған ваң хуниң уларни тәмин әткән барлиқ идийәләрниң җәвһири “хитай болмиғанларни еритип түгитиш” дегән мәркизий темиға йиғинчақлиниду. Шу мәнидин алғанда “бир бәлвағ бир йол” қурулуши, “хитай чүши”, “ши җинпиң идийәси” қатарлиқларниң нәзәрийиви иҗадчиси болған ваң хуниңниң қәшқәргә келиши вә “шинҗаңға нишанлиқ ярдәм бериш” йиғинида сөз қилиши маһийәттә ши җинпиңға вакалитән сөз қилиштур. Шу сәвәбтин бу хилдики йолйоруқ характерлиқ сөзләрму һәрқачан ши җинпиңни мәнбә қилған һалда охшимиған сорунларда тәкрар оттуриға чиқиду һәмдә шу арқилиқ мәркәздики “алий қомандан” ниң буйруқини “йәрлик иҗрачилар” ниң ядиға селип туриду. Йәнә келип бу қетим ваң хуниң оттуриға қойған пикирләрниң ши җинпиң авғуст ейида үрүмчигә кәлгәндә ейтқан сөзләр билән пүтүнләй охшаш икәнликини тәкитлигән илшат һәсән “бу һал хитай һөкүмитиниң уйғурларни хитайлаштуруш вә қирғин қилиш сияситиниң юмшап қелиши яки өзгирип қелишидин үмид күтүшниң учиға чиққан һамақәтлик икәнликини көрситиду” деди.

Ваң хуниң қәшқәрдики йиғинда алаһидә әскәрткән йәнә бир нуқта хитай һөкүмити узундин буян тәкитләп келиватқан “шинҗаңни мәдәнийәт арқилиқ суғириш” қурулушини техиму чоңқурлаштуруш болған. Бу һал өз нөвитидә уйғур дияридики мәдәнийәт вә сәнәт саһәсини нишан қиливатқан болуп, нәччә йиллардин буян давам қилип кәлгән “хитайлаштуруш” ниң техи хитай һөкүмити рази болғидәк дәриҗигә йәтмигәнликини көрситиду. Илшат һәсән бу һәқтә тохтлип “бу һал хитай һөкүмитиниң нәзиридә уйғурларда һечқандақ мәдәнийәт мәвҗут әмәс, дәп қарилидиғанлиқиниң испати” деди.

“булар ассимилатсийә сияситидин башқа нәрсә әмәс!”

Ваң хуниң бу қетим қәшқәр шәһридә ечилған йиғинда хитай шәһәрлири вә өлкилириниң “шинҗаңға нишанлиқ ярдәм бериш” қурулуши һәққидә көрсәтмә бәргән вә бу қурулушни “дөлитимизниң чоң истратегийәлик орунлаштурмиси” дәп атиған. Шуниңдәк буниңда кәспләшкән ишләпчиқириш системисини бәрпа қилиш, “чегра районларға ярдәм берәләйдиған талант игилирини сәпәрвәр қилиш” вә “юқири сүпәтлик” маарип системисини омумлаштурушни чиң тутуш лазимлиқиниму әскәрткән. Хитай хәвәрлиридә ейтилишичә, бу программа икки йилда бир қетим сәпәрвәрлик қилинидиған болуп, шу бойичә болғанда буниң давам қилғиниға аз дегәндиму 20 йилдин ашқан болиду. Буниңдики ядролуқ идийә хитай һөкүмитиниң шәрқ өлкиләрдики кархана вә завутларни уйғур диярида завут ечишқа чақириш болуп, буниңда хитай ширкәтлириниң һәқсиз яки төвән баһалиқ завут орниға игә болуши, баҗсиз яки наһайити төвән миқдардики “баҗ етибар сиясити” дин бәһримән болуши, завут ишчилириниң хитай өлкилиридин йөткәп келиниши, ишләпчиқирилған мәһсулатларни ширкәтләрниң мустәқил сетиши, йәрлик һөкүмәтниң буниңға арилашмаслиқи қатарлиқ амиллар хитай ширкәтлирини өз завутлирини хитай өлкилиридә ачқандин уйғур диярида ечишқа бәкрәк майил қилишқа башлиған. Өткән бирнәччә йилда болса лагерлардин йөткәлгән “заманиви қуллар” ни әмгәк күчи мәнбәси қилған һалда бу хил завутлар һәрқайси вилайәт шәһәрләрдә “санаәт бағчиси” дегән намда көпләп ечилишқа башлиған иди.

Хитай һөкүмитиниң “шинҗаңға нишанлиқ ярдәм бериш” қурулушиниң ‍уйғур диярини ишләпчиқириш базисиға вә муһит булғинишиниң мәркизигә айландуруш бәдилигә иқтисадий җәһәттики талан-тараҗни әмәлгә ашуруш икәнлики тоғрисида охшимиған пикирләр оттуриға чиққан иди. Әмма лагершунас мутәхәссисләрдин доктор адрян зенз (Adrian Zenz) буниң йәнә бир чоң роли уйғур дияриниң нопус қурулмисини өзгәртишкә лазимлиқ хитай нопусини йөткәштики үнүмлүк чариләрдин бири икәнликини оттуриға қойған. Униң қаришичә, хитай һөкүмитиниң нәзиридә уйғур дияриниң шимали қисми хитай нопуси мутләқ үстүнлүкни игилигән вәзийәттә болуп, бу һал уларни көп җәһәттин хатирҗәм қилған. Әмма тарим вадисидики қәшқәр, хотән қатарлиқ һәрқайси вилайәтләрдә хитай нопусиниң мутләқ “аз санлиқ” болуши һәрқачан “сиясий җәһәттики тәһдит” дәп қарилип кәлгән. Шу сәвәбтинму хитай һөкүмити изчил түрдә “җәнубий шинҗаңниң нопусини әлалаштуруш” шоарини тәкитләватқан болуп, хитай нопусини вә тәсирини ашуруш буниңдики мәркизий тема болуп қалған. Ваң хуниңниң бу қетимқи қәшқәр сәпири һәққидә радийомиз зияритини қобул қилған адриян зенз мәйли “юқири сүпәтлик” хитайчә маарип болсун яки “җуңхуа кимлики чүшәнчиси” ни чоңқурлаштуруш болсун булар һәрқачан ассимилятсийәдин ибарәт мәркизий вәзипини нишан қилидиғанлиқини әскәртти.

“мәркизий һөкүмәт шинҗаңдики сиясәтләргә көплигән җәһәтләрдин тәсир көрситип кәлди. Йәнә бир яқтин алғанда шинҗаң райони хитай компартийәсиниң милләтләр сиясити һәққидики синақ базиси болди. Улар бу районда бу хилдики сиясәтләрни көплигән вәһшиянә усуллар билән синап көрди. Бу һал тибәт райони яки башқа миллий районлардин хелила еғир болди. Әмма ениқ болғини шуки, хитай компартийәсиниң бу хилдики ‛сиясий мутәпәккур‚ лири һәрқачан техиму қаттиқ болған ассимилятсийә сияситини тәшәббус қилип келиватиду. Хитай компартийәсиму уларниң бу хил сиясәттә ‛чәктин ашурувәткән‚ ликини байқисиму йәнила уларни ‛кәң қорсақлиқ билән әпу қиливатиду‚. Мениңчә бу һал бизгә шуни чүшәндүрүп беридуки, шинҗаңдики бихәтәрлик сияситиниң изчил давам қилиши асмандики айдәк рошән болмақта. Улар бәлким вәзийәтни көрүнүшкә нормаллаштуруши вә техиму көп ‛иқтисадий тәрәққият‚ чарилирини оттуриға қоюши мумкин. Әмма шинҗаңдики бастуруш вә зулумниң һечқандақ өзгәрмәстин давам қилишиға гуман қилиш һаҗәтсиз. Чүнки бихәтәрлик һәққидики баш тема һазирчә қатардин қалмайдиғандәк қилиду. Ши җинпиң авғуст ейида үрүмчигә кәлгәндиму бихәтәрлик вә муқимлиқниң баш вәзипә икәнликини алаһидә тәкитлиди. Бу җәһәттики һәммила иш ши җинпиңниң ейтқини бойичә болиду.”

“муқимлиқ хитай үчүн һәммидин әла!”

Хитай рәиси ши җинпиң авғуст ейида үрүмчидә уштумтут зиярәттә болғанда нөвәттики баш вәзипиниң “муқимлиқ” икәнликини алаһидә әскәрткән иди. Кейинчә хитай һөкүмитиниң иқтисадий җәһәттә вә енергийә җәһәттә уйғур дияридин ғайәт зор дәриҗидә пайдилиниш үчүнла әмәс, йәнә “бир бәлвағ бир йол қурулуши” үчүнму уйғур диярини “мутләқ хатирҗәм макан” ға айландурушқа қарар алғанлиқи оттуриға чиқишқа башлиди. Бу қетим ваң хуниң қәшқәр вә ғулҗа шәһәрлиридә “нәқ мәйдан тәкшүрүши” җәрянида муқимлиқниң муһимлиқини йәнә бир қетим тәкитләш билән биргә буниң “дөләтни қудрәт тапқузуш, миллий гүллинишни әмәлгә ашуруш” тики истратегийәлик хизмәт икәнлики, бу мәсилидә идийә вә һәркәттә җәзмән партийә мәркизий комитети билән бирдәкликни сақлаш лазимлиқини мәхсус шәрһийлигән.

Уйғур диярида 2016-йилидин башланған қирғинчилиқта хитай һөкүмити изчил түрдә “муқимлиқни сақлаш” ни ядролуқ хизмәт қилған болуп, буниң бәдилигә милйонлиған уйғурниң лагерларға қамалғанлиқи вә түрмиләргә йолланғанлиқи һәммигә айдиң пакит сүпитидә мәлум болған. Шу сәвәбтинму хитай һөкүмити өзлириниң бу җәһәттики хизмитини “наһайити утуқлуқ” болған дәп баһалиған һәмдә көп қетимлап “өткән нәччә йилда шинҗаңда изчил тинчлиқ һөкүм сүрди. Һечқандақ зораванлиқ һәрикити болмиди” дейиш арқилиқ бу нуқтини испатлашқа урунған иди. Бу һәқтә радийомиз зияритини қобул қилған мутәхәссисләрдин “австралийә истратегийәлик сиясәт институти” (ASPI) ниң тәтқиқатчиси, сиясий анализчи вики шү (Vicky Xu) хитай һөкүмитиниң мәвҗутлуқи үчүн “муқимлиқ” ниң мәңгүлүк тема икәнликини, бу һалниң уйғур дияридиму изчил шундақ болуп кәлгәнликини алаһидә әскәртти:

“һәә. Бу шундақ бир иш. Есимдә қелишичә, 2017-йили мән хитайда саяһәттә болғинимда пойизда бир уйғур балини көргән идим. Мән униңдин ‛ишлар қандақрақ?‚ дәп сориғинимда у ‛немисини дәйсиз, һазир иш чатақ‚ дегән. Бу дегән 2017-йилиниң бешидики гәп. Мән униңдин ‛бу немә дегиниңиз?‚ дәп сорисам, у ‛һазир һәммила иш муқимлиқ үчүн болуватиду‚ деди. Мән у чағда униң немә демәкчи болғанлиқини таза аңқирип кетәлмигән икәнмән. Әмма һазир хитай һөкүмитиниң ‛муқимлиқ‚ һәққидики һөҗҗәтлирини көрүп чиққандин кейин ашу балиниң гәплириниң мәнисини чүшәнгәндәк болдум. Чүнки бу әмәлийәттә 2017-йилила хитайниң дөләт сияситидә ениқ орун алған мәзмун икән. Чүнки улар чен чуәнгониң бәш йиллиқ һөкүмранлиқи мәзгилидә буни әмәлгә ашурушни нишан қилған. Дәрвәқә улар бу нишанға толуқ йәтти. Әмма хитай һөкүмитиниң нәзиридә уйғурлар һәрқачан асанла бөлгүнчилик вә террорлуқ идийәлири билән зәһәрлинип қалиду, шуңа бу хилдики ‛зәһәрлиниш, кә мәнбә болидиған барлиқ авазларни өчүрүш лазим. Мана мушундақ чүшәнчә түпәйлидин сөз қилишқа җүрәт қилидиған һәммила кишиниң авази өчүрүлди. Улар дәватқан муқимлиқ сүний һалда яритилған муқимлиқтур. Йәни бу һечқандақ зөрүрийити болмиған бир җайға көврүк салғандәкла бир иш. Шуңа бу хил муқимлиқ әмәлийәттә пүтүнләй қорқунч вә мәвһумлуққа толған.”

Хитай һөкүмити йеқинқи мәзгилләрдә оттуриға чиқириватқан “гүзәл вә инақлиққа толған шинҗаң” тәшвиқати саяһәтчиликни мәркәз қилған һалда ташқи дуняға уйғур диярида һелиһәм давам қиливатқан қирғинчилиқни унтулдуруветишкә зеһин қоюватқанлиқи мәлум. Һалбуки, ваң хуниңға охшаш хитай рәһбәрлик қатлимидики шәхсләрниң мунасивәтлик баянлири болса нөвәттики вәзийәтниң техиму қаттиқ давам қилидиғанлиқидин охшимиған шәкилдә учур бәрмәктә.