Wang xuning: “Shinjangdiki medeniyet, ma'arip we muqimliq siyasitini qet'iy dawamlashturush lazim!”

Xitay kompartiyesi siyasiy biyurosining da'imiy ezasi, xitay memliketlik siyasiy kéngishining re'isi, “Merkizi shinjang xizmiti rehberlik guruppisi” ning bashliqi wang xuning ghulja shehiri azad yoli kocha bashqarmisi alte yultuz kochisi ahaliler komitétida ehwal igilewatidu, 2023-yili 19-séntebir, ghulja

Xitay bashqurishidiki “Shinxu'a agéntliqi” ning 21-séntebirdiki xewiride éytilishiche, xitay memliketlik siyasiy kéngeshning re'isi wang xuning 19-séntebirdin 21-séntebirgiche Uyghur diyarida “Xizmet tekshürüshi” de bolghan. Xewerde éytilishiche, bu qétimliq ziyaret nuqtiliq halda qeshqer shehride chaqirilghan “9-Nöwetlik memliket boyiche shinjanggha nishanliq yardem bérish xizmet yighini” ni chöridigen halda dawam qilghan. Ikki yilda bir échilidighan bu qétimqi yighin'gha wang xuninggha oxshash xitay dölitining hakimiyet qatlimida tötinchi nomurluq orunni igileydighan bir shexsning ewetilishi, shuningdek xitaydiki 19 ölke we sheher mes'ullirining yighin sehnisidin orun élishi buning adettikiche bir qétimliq orunlashturush emeslikidin bisharet bergen bolsa, wang xuningning qeshqerdiki “Xizmet yighini” da otturigha qoyghan telepliri xitay hökümitining “Shinjang xizmiti sahesidiki yéngi yüzlinish” dewatqanlirining némini körsitidighanliqini wastilik halda namayen qilip bergen.

“Wang xuning emeliyette shi jinpingning buyruqini tekrarlawatidu!”

Xewerde éytilishiche, wang xuning bu qétimqi yighinda “Shi jinpingning yéngi dewrdiki xitayche alahidilikke ige sotsiyalizim qurush idiyisini yétekchi qilghan halda partiyemizning yéngi dewrdiki shinjangni idare qilish istratégiyesini toluq we qet'iy izchillashturushimiz, shinjangda ijtima'iy muqimliq we uzun mezgillik eminlik ornitishtek bash nishanni ching tutqan halda jongxu'a kimliki ortaq chüshenchisini chongqurlashturishimiz, shinjangni medeniyet arqiliq sughirish xizmitini téximu chongqurlashturup, memliket boyiche shinjanggha nishanliq yardem bérish xizmitini yuquri süpette algha sürishimiz lazim” dep körsetken. Shuningdek buning nöwettiki xizmetlerning yadrosi ikenlikini alahide tekitligen.

Ötken birnechche yildin buyan türlük uchur yolliridin yétip kelgen melumatlar xitay hökümiti tekitlewatqan “Muqimliq we eminlik” nishani, shuningdek “Jongxu'a kimliki chüshenchisi” turghuzush urunushining meqsidi Uyghurlardiki esirlerdin buyan dawam qiliwatqan milliy kimlikni pütünley berbat qilish, shundaqla uning ornigha chirayliq niqablan'ghan xitaylashturush siyasitini dessitish, shu arqiliq Uyghur diyarini ismi-jismigha xas bolghan “Xitayning bir qismi” gha aylandurush ikenlikini namayen qilghan. Ene shu sewebtinmu lagérlargha qamalghanlar hemde lagér sirtidiki ‍Uyghurlar üchün eng chong siyasiy wezipilerning biri “Xitayche öginish”, “Xitaylar bilen toylishish”, “Xitayche turmush uslubini qobul qilish” bolup kelgen. Hetta Uyghurlarning xitaylishish derijisini sinash üchün “Ramizanda choshqa göshi yiyishke mejburlash” tek qebihliklermu otturigha chiqqan idi.

Musteqil siyasiy analizchi ilshat hesenni'ing qarishiche, xitay kompartiyesining eng aliy hoquq yürgüzgüchi orgini bolghan merkiziy komitét siyasiy byurosi da'imiy komitétining ezasi bolghan wang xuning siyasiy jehette musteqil hoquq yürgüzish imtiyazigha ige emes. Shunga u öz aldigha bundaq sözlerni qilalmaydu. Yene kélip jyang zémin, xu jintaw we shi jinpingdin ibaret üch ewlat xitay rehberlik guruhigha “Bash mushawur” bolghan wang xuning ularni temin etken barliq idiyelerning jewhiri “Xitay bolmighanlarni éritip tügitish” dégen merkiziy témigha yighinchaqlinidu. Shu menidin alghanda “Bir belwagh bir yol” qurulushi, “Xitay chüshi”, “Shi jinping idiyesi” qatarliqlarning nezeriyiwi ijadchisi bolghan wang xuningning qeshqerge kélishi we “Shinjanggha nishanliq yardem bérish” yighinida söz qilishi mahiyette shi jinpinggha wakaliten söz qilishtur. Shu sewebtin bu xildiki yolyoruq xaraktérliq sözlermu herqachan shi jinpingni menbe qilghan halda oxshimighan sorunlarda tekrar otturigha chiqidu hemde shu arqiliq merkezdiki “Aliy qomandan” ning buyruqini “Yerlik ijrachilar” ning yadigha sélip turidu. Yene kélip bu qétim wang xuning otturigha qoyghan pikirlerning shi jinping awghust éyida ürümchige kelgende éytqan sözler bilen pütünley oxshash ikenlikini tekitligen ilshat hesen “Bu hal xitay hökümitining Uyghurlarni xitaylashturush we qirghin qilish siyasitining yumshap qélishi yaki özgirip qélishidin ümid kütüshning uchigha chiqqan hamaqetlik ikenlikini körsitidu” dédi.

Wang xuning qeshqerdiki yighinda alahide eskertken yene bir nuqta xitay hökümiti uzundin buyan tekitlep kéliwatqan “Shinjangni medeniyet arqiliq sughirish” qurulushini téximu chongqurlashturush bolghan. Bu hal öz nöwitide Uyghur diyaridiki medeniyet we sen'et sahesini nishan qiliwatqan bolup, nechche yillardin buyan dawam qilip kelgen “Xitaylashturush” ning téxi xitay hökümiti razi bolghidek derijige yetmigenlikini körsitidu. Ilshat hesen bu heqte toxtlip “Bu hal xitay hökümitining neziride Uyghurlarda héchqandaq medeniyet mewjut emes, dep qarilidighanliqining ispati” dédi.

“Bular assimilatsiye siyasitidin bashqa nerse emes!”

Wang xuning bu qétim qeshqer shehride échilghan yighinda xitay sheherliri we ölkilirining “Shinjanggha nishanliq yardem bérish” qurulushi heqqide körsetme bergen we bu qurulushni “Dölitimizning chong istratégiyelik orunlashturmisi” dep atighan. Shuningdek buningda kespleshken ishlepchiqirish sistémisini berpa qilish, “Chégra rayonlargha yardem béreleydighan talant igilirini seperwer qilish” we “Yuqiri süpetlik” ma'arip sistémisini omumlashturushni ching tutush lazimliqinimu eskertken. Xitay xewerliride éytilishiche, bu programma ikki yilda bir qétim seperwerlik qilinidighan bolup, shu boyiche bolghanda buning dawam qilghinigha az dégendimu 20 yildin ashqan bolidu. Buningdiki yadroluq idiye xitay hökümitining sherq ölkilerdiki karxana we zawutlarni Uyghur diyarida zawut échishqa chaqirish bolup, buningda xitay shirketlirining heqsiz yaki töwen bahaliq zawut ornigha ige bolushi, bajsiz yaki nahayiti töwen miqdardiki “Baj étibar siyasiti” din behrimen bolushi, zawut ishchilirining xitay ölkiliridin yötkep kélinishi, ishlepchiqirilghan mehsulatlarni shirketlerning musteqil sétishi, yerlik hökümetning buninggha arilashmasliqi qatarliq amillar xitay shirketlirini öz zawutlirini xitay ölkiliride achqandin Uyghur diyarida échishqa bekrek mayil qilishqa bashlighan. Ötken birnechche yilda bolsa lagérlardin yötkelgen “Zamaniwi qullar” ni emgek küchi menbesi qilghan halda bu xil zawutlar herqaysi wilayet sheherlerde “Sana'et baghchisi” dégen namda köplep échilishqa bashlighan idi.

Xitay hökümitining “Shinjanggha nishanliq yardem bérish” qurulushining ‍Uyghur diyarini ishlepchiqirish bazisigha we muhit bulghinishining merkizige aylandurush bedilige iqtisadiy jehettiki talan-tarajni emelge ashurush ikenliki toghrisida oxshimighan pikirler otturigha chiqqan idi. Emma lagérshunas mutexessislerdin doktor adryan zénz (Adrian Zenz) buning yene bir chong roli Uyghur diyarining nopus qurulmisini özgertishke lazimliq xitay nopusini yötkeshtiki ünümlük charilerdin biri ikenlikini otturigha qoyghan. Uning qarishiche, xitay hökümitining neziride Uyghur diyarining shimali qismi xitay nopusi mutleq üstünlükni igiligen weziyette bolup, bu hal ularni köp jehettin xatirjem qilghan. Emma tarim wadisidiki qeshqer, xoten qatarliq herqaysi wilayetlerde xitay nopusining mutleq “Az sanliq” bolushi herqachan “Siyasiy jehettiki tehdit” dep qarilip kelgen. Shu sewebtinmu xitay hökümiti izchil türde “Jenubiy shinjangning nopusini elalashturush” sho'arini tekitlewatqan bolup, xitay nopusini we tesirini ashurush buningdiki merkiziy téma bolup qalghan. Wang xuningning bu qétimqi qeshqer sepiri heqqide radiyomiz ziyaritini qobul qilghan adriyan zénz meyli “Yuqiri süpetlik” xitayche ma'arip bolsun yaki “Jungxu'a kimliki chüshenchisi” ni chongqurlashturush bolsun bular herqachan assimilyatsiyedin ibaret merkiziy wezipini nishan qilidighanliqini eskertti.

“Merkiziy hökümet shinjangdiki siyasetlerge köpligen jehetlerdin tesir körsitip keldi. Yene bir yaqtin alghanda shinjang rayoni xitay kompartiyesining milletler siyasiti heqqidiki sinaq bazisi boldi. Ular bu rayonda bu xildiki siyasetlerni köpligen wehshiyane usullar bilen sinap kördi. Bu hal tibet rayoni yaki bashqa milliy rayonlardin xélila éghir boldi. Emma éniq bolghini shuki, xitay kompartiyesining bu xildiki ‛siyasiy mutepekkur‚ liri herqachan téximu qattiq bolghan assimilyatsiye siyasitini teshebbus qilip kéliwatidu. Xitay kompartiyesimu ularning bu xil siyasette ‛chektin ashuruwetken‚ likini bayqisimu yenila ularni ‛keng qorsaqliq bilen epu qiliwatidu‚. Méningche bu hal bizge shuni chüshendürüp bériduki, shinjangdiki bixeterlik siyasitining izchil dawam qilishi asmandiki aydek roshen bolmaqta. Ular belkim weziyetni körünüshke normallashturushi we téximu köp ‛iqtisadiy tereqqiyat‚ charilirini otturigha qoyushi mumkin. Emma shinjangdiki basturush we zulumning héchqandaq özgermestin dawam qilishigha guman qilish hajetsiz. Chünki bixeterlik heqqidiki bash téma hazirche qatardin qalmaydighandek qilidu. Shi jinping awghust éyida ürümchige kelgendimu bixeterlik we muqimliqning bash wezipe ikenlikini alahide tekitlidi. Bu jehettiki hemmila ish shi jinpingning éytqini boyiche bolidu.”

“Muqimliq xitay üchün hemmidin ela!”

Xitay re'isi shi jinping awghust éyida ürümchide ushtumtut ziyarette bolghanda nöwettiki bash wezipining “Muqimliq” ikenlikini alahide eskertken idi. Kéyinche xitay hökümitining iqtisadiy jehette we énérgiye jehette Uyghur diyaridin ghayet zor derijide paydilinish üchünla emes, yene “Bir belwagh bir yol qurulushi” üchünmu Uyghur diyarini “Mutleq xatirjem makan” gha aylandurushqa qarar alghanliqi otturigha chiqishqa bashlidi. Bu qétim wang xuning qeshqer we ghulja sheherliride “Neq meydan tekshürüshi” jeryanida muqimliqning muhimliqini yene bir qétim tekitlesh bilen birge buning “Döletni qudret tapquzush, milliy güllinishni emelge ashurush” tiki istratégiyelik xizmet ikenliki, bu mesilide idiye we herkette jezmen partiye merkiziy komitéti bilen birdeklikni saqlash lazimliqini mexsus sherhiyligen.

Uyghur diyarida 2016-yilidin bashlan'ghan qirghinchiliqta xitay hökümiti izchil türde “Muqimliqni saqlash” ni yadroluq xizmet qilghan bolup, buning bedilige milyonlighan Uyghurning lagérlargha qamalghanliqi we türmilerge yollan'ghanliqi hemmige ayding pakit süpitide melum bolghan. Shu sewebtinmu xitay hökümiti özlirining bu jehettiki xizmitini “Nahayiti utuqluq” bolghan dep bahalighan hemde köp qétimlap “Ötken nechche yilda shinjangda izchil tinchliq höküm sürdi. Héchqandaq zorawanliq herikiti bolmidi” déyish arqiliq bu nuqtini ispatlashqa urun'ghan idi. Bu heqte radiyomiz ziyaritini qobul qilghan mutexessislerdin “Awstraliye istratégiyelik siyaset instituti” (ASPI) ning tetqiqatchisi, siyasiy analizchi wiki shü (Vicky Xu) xitay hökümitining mewjutluqi üchün “Muqimliq” ning menggülük téma ikenlikini, bu halning Uyghur diyaridimu izchil shundaq bolup kelgenlikini alahide eskertti:

“He'e. Bu shundaq bir ish. Ésimde qélishiche, 2017-yili men xitayda sayahette bolghinimda poyizda bir Uyghur balini körgen idim. Men uningdin ‛ishlar qandaqraq?‚ dep sorighinimda u ‛némisini deysiz, hazir ish chataq‚ dégen. Bu dégen 2017-yilining béshidiki gep. Men uningdin ‛bu néme déginingiz?‚ dep sorisam, u ‛hazir hemmila ish muqimliq üchün boluwatidu‚ dédi. Men u chaghda uning néme démekchi bolghanliqini taza angqirip kételmigen ikenmen. Emma hazir xitay hökümitining ‛muqimliq‚ heqqidiki höjjetlirini körüp chiqqandin kéyin ashu balining geplirining menisini chüshen'gendek boldum. Chünki bu emeliyette 2017-yilila xitayning dölet siyasitide éniq orun alghan mezmun iken. Chünki ular chén chu'en'goning besh yilliq hökümranliqi mezgilide buni emelge ashurushni nishan qilghan. Derweqe ular bu nishan'gha toluq yetti. Emma xitay hökümitining neziride Uyghurlar herqachan asanla bölgünchilik we térrorluq idiyeliri bilen zeherlinip qalidu, shunga bu xildiki ‛zeherlinish, ke menbe bolidighan barliq awazlarni öchürüsh lazim. Mana mushundaq chüshenche tüpeylidin söz qilishqa jür'et qilidighan hemmila kishining awazi öchürüldi. Ular dewatqan muqimliq sün'iy halda yaritilghan muqimliqtur. Yeni bu héchqandaq zörüriyiti bolmighan bir jaygha köwrük salghandekla bir ish. Shunga bu xil muqimliq emeliyette pütünley qorqunch we mewhumluqqa tolghan.”

Xitay hökümiti yéqinqi mezgillerde otturigha chiqiriwatqan “Güzel we inaqliqqa tolghan shinjang” teshwiqati sayahetchilikni merkez qilghan halda tashqi dunyagha Uyghur diyarida hélihem dawam qiliwatqan qirghinchiliqni untulduruwétishke zéhin qoyuwatqanliqi melum. Halbuki, wang xuninggha oxshash xitay rehberlik qatlimidiki shexslerning munasiwetlik bayanliri bolsa nöwettiki weziyetning téximu qattiq dawam qilidighanliqidin oxshimighan shekilde uchur bermekte.