Xitay tashqiy ishlar ministiri wang yining türkiyege qilidighan ziyariti her sahedikilerning diqqitini qozghimaqta

Xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan bésim siyasiti amérika hökümiti, kanada we gollandiye parlaméntliri teripidin birdek “Irqiy qirghinchiliq” dep békitilgen, bir qisim yawropa döletliri we yawropa ittipaqi xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitige qarshi imbargo élan qilghan bir mezgilde xitay tashqiy ishlar ministiri wang yining türkiyege qilidighan ziyariti her sahedikilerning qattiq diqqitini tartmaqta.

Türkiye tashqiy ishlar ministirliqining bu heqte élan qilghan büildürgüside xitay tashqiy ishlar ministiri wang yining 24-marttin 26-martqiche türkiyege resmiy ziyarette bolidighanliqi bildürülgen. Mezkur bildürgüde yene yene wang yining bu qétimqi türkiye ziyariti jeryanida, türkiye bilen xitay otturisidiki munasiwet, rayon xaraktérliq we xelq'ara mesililer toghrisida muzakire élip bérilidighanliqi, wang yini türkiye prézidénti rejep tayip erdoghanning qobul qilidighanliqi bildürülgen.

Türkiyediki siyasiy analizchilar xitay tashqiy ishlar ministiri wang yining türkiyege qilidighan ziyaritining ikki dölet munasiwitidiki muhim uchrishish bolidighanliqini tekitleshmekte.

Türkiyediki axbarat wasitilirining xewer qilishiche, bu ziyarette nuqtiliq halda ikki dölet otturidiki iqtisadiy munasiwetler muzakire qilin'ghandin sirt, yene Uyghur mesilisi, yéngi yipek yoli qurulushi, korona wirosi waksinisi we eng muhimi xitay re'isi shi jinpingning türkiyege élip baridighan ziyariti toghrisidimu muzakire élip bérilidiken.

Ziyaritimizni qobul qilghan “Kélechek” partiyesining mu'awin re'isi abdullah bashchi ependi, “Iyi” partiyesidin bolghan parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi we istanbuldiki ibni xaldun uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining doktoranti mewlan tengriqut ependiler xitay tashqiy ishlar ministiri wang yining türkiye ziyariti toghrisida köz qarashlirini otturigha qoyup ötti.

Mewlan tengriqut ependi xitay tashqiy ishlar ministiri wang yining peqet türkiyegila emes, belki yene se'udi erebistani, iran, erep birleshme xelipiliki, behreyin we umman qatarliq döletlergimu ziyaret élip baridighanliqini, uning bu ziyaritidiki eng muhim meqsitining barghanséri yalghuz qéliwatqan xitayning bu döletlerni özige tartishqa urunush ikenlikini bayan qildi.

Türkiye jumhuriyiti soghuq munasiwetler urushi mezgilide shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza bolup, amérika bashliq démokratiye bilen idari qiliniwatqan gherb döletlirining meydanida orun alghan idi. Türkiye 1960-yili yawropa ittipaqigha eza bolush üchün resmiy iltimas sun'ghan. Türkiye soghuq munasiwetler urushi axirlashqandin kéyin, rusye fédératsiyesi we xitay bilenmu munasiwitini kücheytishke tirishqan, shundaqla bu döletler bilen istiratégiyelik shériklik kélishimimu tüzgen idi. Mewlan tengriqut ependi türkiyening siyasiy jughrapiyelik orni jehettin yawropa döletliri we xitay üchün muhim bir dölet ikenlikini otturigha qoydi. U wang yining ziyariti jeryanida, ikki dölet otturisida yéngi yipek yoli, tijariy munasiwet qatarliq mesililerdin sirt yene Uyghur mesilisiningmu choqum otturigha chiqidighanliqini ilgiri sürdi.

2017-Yili Uyghur diyarida jaza lagérliri mesilisi otturigha chiqqandin kéyin, türkiye prézidénti rejep tayip erdoghan sükütte turuwalghan bolsimu, lékin öktichi partiyeler türkiye parlaméntida izchil halda bu mesilini otturigha qoyup kelmekte. Bulardin biri parlamént ezasi fahrettin yoqush ependidur. Igiligen melumatlargha asaslan'ghanda, bu qétim wang yi türkiyening mexsus hey'et ewetip Uyghur rayonida tekshürüsh élip bérishini telep qilidiken. Fahrettin yoqush ependi türkiye terepning xitay tashqiy ishlar ministiri bilen élip bérilidighan uchrishishta Uyghurlarning hazirqi éghir weziyitini otturigha qoyushni arzu qilidighanliqini bayan qilip, mundaq dédi: “Biz Uyghurlarning éghir weziyiti heqqide muzakire élip bérilishini arzu qilimiz. Emma hökümet bu mesilide semimiy emes dep oylaymen. Türkiye tashqiy ishlar ministirliqi nawada sherqiy türkistan'gha tekshürüsh hey'iti ewetken teqdirdimu xitay ularning közini boyap yolgha sélip qoyudighanliqini yaxshi bilimiz. Shunga türkiye tashqiy ishlar ministirliqi, ammiwiy teshkilat mes'ulliri we kishilik hoquq teshkilatlirining mes'ulliridin terkib tapqan bir hey'et sherqiy türkistanning xalighan jaylirigha bérip, xalighan kishiler bilen körüshelishi kérek. Xitay eger türkiyening bu telipini qobul qilsa, andin hey'et ewetse bolidu, dep qaraymen.”

Wang yining türkiye ziyariti toghrisidiki so'alimizgha jawab bergen “Kélechek” partiyesining mu'awin re'isi abdullah bashchi ependi xitay tashqiy ishlar ministirining türkiye ziyaritini yéqindin közitiwatqanliqini bildürdi. U her qaysi siyasiy partiyelerning we xelq ammisining türkiye hökümitige bolghan bésimi küchiyiwatqan bügünki künde, xitay tashqiy ishlar ministirining türkiye ziyariti jeryanida Uyghur mesilisi toghrisida némilerning déyilidighanliqi kishilerning diqqitini tartiwatqanliqini bayan qilip, mundaq dédi: “Biz xitay tashqiy ishlar ministirining türkiye ziyariti hemde bu ziyaret jeryanida néme mesililerning otturigha qoyulidighanliqini yéqindin közitiwatimiz. Partiyemiz we türk xelqi türkiye hökümitige sherqiy türkistan toghrisida xitaygha bésim ishlitishi telep qiliwatidu. Hökümet buninggha qulaq sélishi kérek. Biz pütün küchimiz bilen bu heqte jama'et pikri toplawatimiz. Bu hökümetke tesir körsitidu dep oylaymen.”

Mewlan tengriqut ependi Uyghur mesiliside türkiye hökümitining qattiq bésimgha uchrawatqanliqini, shunga bu qétim wang yi bilen bolghan uchrishishta bu mesilini alahide otturigha qoyush ihtimali barliqini tekitlidi.

25-Mart türkiye tashqiy ishlar ministiri mewlut chawush'oghlu bilen xitay tashqiy ishlar ministiri wang yi uchrishish élip baridighan küni türkiyede pa'aliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan ammiwiy teshkilatliri enqerediki gre'en park méhmanxanisida muxbirlarni kütiwélish yighini ötküzüshni pilanlighan. Uningdin bashqa ular yene istanbuldiki xitay konsulxanisining aldida we istanbuldiki beyazit meydanida xitaygha qarshi zor kölemlik namayish ötküzidiken.