Хәлқара диний әркинлик комитети: “хитайниң ‛җаза‚ си бизни тохтиталмайду!”

Уйғур дияридики қирғинчилиқ вә мәҗбурий әмгәк мәсилилири түпәйлидин америка һөкүмити бу қилмишларға җавабкар бир қатар хитай әмәлдарлириға җаза елан қилған иди. 21-Декабир күни хитай һөкүмити өзлириниң буниңға қарши “җаза тәдбирлири” ниң давами сүпитидә америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң рәиси нейдин меанзи ханим, муавин рәиси нури түркәл, шуниңдәк комиссарлардин анурима баргава вә җеймис карға “җаза” бәргәнликини елан қилди. Шундақла уларниң хоңкоң вә макав (авмен) ни өз ичигә алған хитай территорийәсигә бериши чәклинидиғанлиқини, хитайдики мал-мүлкиниң пүтүнләй тоңлитилидиғанлиқини җакарлиди.

Хитай һөкүмитиниң бу қетимқи “җаза һөкүми” уларниң илгирики охшаш қилмишлириниң тәкрарлиниши болуп, 2021-йилиниң бешида 28 нәпәр америка әмәлдариға “җаза елан қилған” иди. Шу вақитта бу кишиләрниң арисида америка ташқи ишлар министири майкил помпейо, сода министири вилбур рус, сақлиқ вә инсаний мулазимәт министирлиқиниң министири алекс азар, ақ сарайниң дөләт бихәтәрлик мәслиһәтчиси җон балтон қатарлиқ кишиләр бар иди. Бу қетим болса хитай һөкүмити өзлириниң 2021-йили март ейида хәлқара диний әркинлик комитетиниң рәиси гайл маншин вә муавин рәиси тоний перкинсни “җазалаш” қилмишини тәкрарлап мәзкур комитетиниң төт нәпәр әзасиға җаза елан қилди.

Шу күнниң өзидә америка хәлқара диний әркинлик комитети мәзкур “җаза” тәдбири һәққидә баянат елан қилип хитай һөкүмитиниң бу қилмишини кәскин әйиблиди. Комитет рәиси нейдин меанзи ханим бу һәқтә тохтилип “хитай һөкүмитиниң шинҗаңда уйғурлар вә башқа түркий милләтләргә йүргүзүватқан қирғинчилиқи вә диний етиқад әркинликини дәпсәндә қилишини диққәткә алғинимизда уларниң бу хил асассиз ‛җаза‚ елан қилишидин һәйранму қалмаймиз” деди. Муавин рәис нурий түркәл болса “бу хитай һөкүмитиниң қирғинчилиққа қарши орнидин дәст турған хәлқара җамаәткә қарши чиқишидин башқа нәрсә әмәс. Улар һәдесә хәлқара җамаәтни ‛хитайниң ички ишиға арилашмаслиқ‚қа дәвәт қилиду. Һалбуки қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт һечқачан ‛ички иш‚ болмайду” дәп көрсәтти. Бу һәқтә сөз болғанда комитет рәиси нейдин меанзи ханим мушу “җаза тәдбири” ниң өзи әмәлийәттә өзлири қиливатқан хизмәтниң бәкму үнүмлүк болғанлиқидин берилгән бешарәт икәнликини ипхитихарлиқ ичидә тилға алиду.

“бу қетимлиқ җаза өз нөвитидә бизниң хизмәтлиримизгә, шуниңдәк уйғурлар дуч келиватқан қирғинчилиқ һәққидә җараңлиқ сөз қилғанлиқимизға қайтурулған инкастур. Биз америка һөкүмитиниң бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисини дипломатик байқут қилишиға бәк көп тәвсийәләрни йоллиған идуқ. ‛уйғур мәҗбурий әмгикини чәкләш қануни‚ниң мақуллинишиғиму биз зор күч чиқарғанидуқ. Бу хилдики көплигән тәвсийәлиримизни америка дөләт мәҗлиси вә ақ сарай қобул қилған иди. Рошәнки буларниң һәммиси бейҗиң даирилириниң қуйқа чачлирини тик турғузувәткән ишлар иди”.

Хитай һөкүмитиниң бу йосунда америка хәлқара диний әркинлик комитетини қайта-қайта “һуҗум нишани” қилишидики сәвәбләр һәққидә сөз болғанда хитай һөкүмитиниң мушу хилдики “җаза обйекти” ниң бири, сабиқ комиссар җонний мур әпәнди мәзкур комитетниң һәқиқәтни паш қилиштики ролиниң хитай һөкүмитини олтуралмас қилип қойғанлиқини алаһидә тәкитләйду.

“һазирға қәдәр америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң йәттә нәпәр әзаси хитай компартийәсиниң мушу хилдики ‛җаза‚сиға учриди. Кишиләр мәндин буниң сәвәбини көп қетимлап сориған. Мениң җавабим шу: бу комитет мувәппәқийәтлик һалда милйонлиған америкалиқниң хитай һөкүмити садир қиливатқан кишилик һоқуқ дәпсәндичиликидин чөчүп ‍уйқусини ечишиға сәвәб болди. Йәнә келип биз бу ишни икки партийә һәмкарлиқи асасида бәкму үнүмлүк вуҗудқа чиқардуқ. Хитайдики һәқләр дәпсәндичилики шунчә еғир болуватқанда ғәрб дунясида һаман бири бу һәқтә аваз чиқириши керәк иди. Биз әнә шу ишни қилдуқ. Бу биринчиси. Йәнә бири болса биз хитай компартийәсиниң барғансери дуняға ямраватқан зомигәрлик идийәси вә дәпсәндичилик қилмишлирини һөҗҗәтләштүрүп чиқтуқ һәмдә уни дуня җамаитиниң диққитигә сундуқ. Шуниң билән биргә нурғун дөләтләрни бу реаллиқтин агаһландурдуқ. Болупму хитай һөкүмитиниң ‛бир бәлвағ бир йол қурулуши‚ға гол болуп, хитайниң қәрзини қош қоллап еливатқан дөләтләр өзлириниң немини хата қилғанлиқини, хитай коммунистлириниң кишилик һоқуқни қандақ пайхан қиливатқанлиқини биливалди”.

Америка вә хитай һөкүмәтлириниң бу хилдики җаза елан қилиш һәрикитиниң маһийәтлик пәрқини унтумаслиқ тоғрисида америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң муавин рәиси нурий түркәл әпәнди алаһидә тохтилип өтти. Униң қаришичә, америка һөкүмити һәқ вә адаләт үчүн хитай әмәлдарлириға җаза елан қилған болса, хитай һөкүмити өзиниң җинайәтлирини йошуруш үчүн америка әмәлдарлириға җаза елан қилған.

Башқа көплигән саһәдики затларға охшаш җонний мур әпәндиму хитай һөкүмитиниң бу хилдики “җаза тәдбири” елан қилишини пүтүнләй асассиз, дәп қарайду. Шуниңдәк буниң бәкму рошән болған “муттәһәмлик” түси алған бир қилмиш болғанлиқини тәкитләйду. Бу “җаза” ниң қандақ сәлбий тәсири болуши мумкинлики һәққидә сөз болғанда өзиниң буни хели бурунла қияс қилғанлиқини, шундақла хитай билән һечқандақ иқтисадий яки иҗтимаий алақисиниң йоқлуқи алаһидә тәкитлигән нури түркәл буниң өз хизмитигә һечқандақ тәсир көрсәтмәйдиғанлиқини тилға алиду. Нури түркәлниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң өз җинайәтлирини етирап қилиш орниға “биргә бир” дәп муттәһәмлик қилиши әмәлийәттә аҗизлиқниң әң ашкара ипадиси икән.

Бу тоғрисида рәис нейдин меанзи ханимму мушуниңға охшап кетидиған қарашта. Униң пикричә хитай һөкүмитиниң мушу хилдики җазалар арқилиқ башқиларниң ағзини юмдурмақчи болуши әмәлгә ашмас арзу икән.

“бу хилдики җазалар бизни сөз қилиштин тохтиталмайду. Әксичә бизниң һәқиқәтни сөзләватқанлиқимизға болған ишәнчимизни ашуриду. Шуниң билән биргә биз тилға еливатқан зулумларниңму узунға давам қилмайдиғанлиқини көрситиду. Шуңа хитай компартийәсигә дәйдиғиним, бу хилдики җазалар америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң хизмитигә тәсир көрситәлмәйду. Әгәр улар комитетимизни вә хәлқара җамаәтни бу хизмәттин тохтатмақчи болса у һалда уйғурларға вә башқа диний җамаәткә қиливатқанлирини өзгәртсун”.

Хитай һөкүмитиниң бу қетимқи җаза тәдбири һәрқайси чоң ахбарат васитилиридә бәс-бәстә хәвәр қилинған болуп, бир қисим анализчилар бу һал техиму көп кишиләрниң хитай һөкүмитиниң маһийитини чүшинивелишиға йол ачиду, дәп қаримақта икән.