Уйғурларға қаритилған “әсәбийликни йоқитиш һәрикити” вә ши җинпиң идийәсиниң ирқий қирғинчилиқтики роли

Бир әр “хитай чүши” дегән хәт йезилған тәшвиқат теминиң йенидин өтүп кетиватқан көрүнүш. 2013-Йили 1-июл, шаңхәй

Хитай компартийәсиниң баш секретари ши җинпиңниң хитай милләтчилики вә чоң дөләтчилик идийәси хитайниң 10 йиллар мабәйнидә йүргүзүп келиватқан милләтләр сияситигә йетәкчилик қилип келиватқан болуп, буниң уйғурларға йүргүзүлүп келиватқан ирқий қирғинчилиқ вә мәдәнийәт ассимилятсийәси билән болған бағлиниши, адриян зениз қатарлиқ тәтқиқатчиларниң доклатлиридиму өз ипадисини тапқан.

Мәлум болғинидәк, ши җинпиң идийәси “ши җинпиңниң йеңи дәврдики хитайчә алаһидиликкә игә сотсиялизм идийәси” ниң қисқартилип атилиши болуп, униң мәркизи нуқтиси “җуңхуа миллитиниң улуғ гүллинишини әмәлгә ашуруш”, йәни хитайни чоң дөләткә айландуруп, “хитай чүши” ни реаллиққа айландуруш. Ши җинпиң идийәсидин қариғанда, бу йәрдики “хитай чүши” тамамән хитайниңла чүши, коммунист хитайниң җаһанға һаким болуш чүши болуп, башқа милләтләр хитайға қошулуп кәткәндила хитайниң “бүйүк бирлики” әмәлгә ашиду вә қудрәт тапиду.

Ши җинпиң 2012-йил 10-айда коммунист хитайниң биринчи қол рәһбири болуп сайланғандин кейин оттуриға қойған “ши җинпиң идийәси” 2017-йил 10-айда “коммунист хитай низамнамиси” ға киргүзүлгән болуп, нәқ шу йили уйғурлар мисли көрүлмигән бастурушқа учриған. Мундақчә ейтқанда, “ши җинпиң идийәси” хитайниң уйғурларға қаратқан сияситидә әң рошән вә әң қәбиһ шәкилдә гәвдиләнгән.

Түркийә һаҗәттәпә университетиниң оқутқучиси, доктор әркин әкрәм хитайниң ирқий қирғинчилиқ сияситигә йетәкчилик қиливатқан ши җинпиң идийәсиниң әслидә хитайниң сиясий мәдәнийәт еңи вә коммунизм идиологийәси билән мунасивәтлик икәнликини чүшәндүрди.

Коммунизм қурбанлири хатирә фондиниң алий тәтқиқатчиси, доктор адриян зенизниң йеқинда елан қилған “йеңичә бастуруш: сиясий синақ вә хитай һөкүмитиниң шинҗаңдики қайта тәрбийәләш һәрикитиниң өзгириши” намлиқ бир доклатида, хитай һөкүмитиниң уйғур районидики аталмиш “әсәбийликни йоқитиш һәрикити” ниң әмәлийәттә милйонлиған адәмни тутуш, меңисини ююш вә мәҗбурий әмгәккә селиш җинайитигә айланғанлиқи оттуриға қоюлған.

Америка қатарлиқ дөләтләр “ирқий қирғинчилиқ” дәп етирап қилған бу җинайәтниң бүгүнгичә давамлишиши изчил диққәт қозғаватқан бир мәсилигә айланған. Тәтқиқатчи адриян зенизниң доклатида, хитайниң бу қирғинчилиқни тохтатмаслиқидики сәвәбниң 2014-йил уйғур райониға барған ши җинпиң оттуриға қойған “террорлуққа қарши күрәш” вә “һечкимгә рәһим қилмаслиқ” көрсәтмиси икәнлики, уйғурларни қаттиқ контрол қилиш вә ассимилятсийә қилишниң аллиқачан хитайниң узун муддәтлик дөләт истратегийәсигә айланғанлиқи оттуриға қоюлған.

Америкадики сиясий анализчи андерс кор бүгүнки күндә уйғур районида йүз бериватқан ирқий қирғинчилиқниң ши җинпиңниң мустәбит сиясити билән бағлиниши барлиқи һәққидә тохтилип мундақ деди: “шинҗаңда ирқий қирғинчилиқниң йүз бериватқанлиқи наһайити ениқ, улар уйғур районидики миллий кимлик вә диний етиқадни йоқ қилмақчи. Хитай һөкүмити ирқий қирғинчилиқни йошуруп, мустәбитликни тәрғиб қилмақта. Биз әгәр ши җинпиңға охшаш ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқан диктаторниң зиянкәшликидин сақлинимиз дәйдикәнмиз, униңға қарши күчлүк һәрикәтләрни қоллинишимиз керәк”.

Ши җинпиңниң тәлипини ашуруп орунлиған хитай даирилириниң һөҗҗәтлиридин ашкариланғинидәк, 2014-йилдин кейин уйғур районида кәң көләмлик йиғивелиш лагерлири қурулған, 2017-йилдин кейин “диний әсәбийликни йоқитиш” баһанисидә кәң көләмлик тутуш вә бастуруш юқири пәллигә йәткән, тутулғанлар түрмә-лагерларға сиғмай қалған, улардин бир қисми мәҗбурий әмгәккә маңдурулған.

Доктор әркин әкрәмниң қаришичә, ши җинпиң һакимийитиниң уйғурларға қаратқан бастуруш сиясити идийә һәм мәнпәәт җәһәттики нишанға тайинидикән.

Омумән ейтқанда, ши җинпиң һоқуқ тутқандин буян йолға қоюп кәлгән аталмиш “шинҗаң сиясити” “бир бәлвағ бир йол” ни ишқа ашуруш, уйғурларни тамамән җимиқтурушни мәқсәт қилған, ирқий қирғинчилиқ вә мәдәнийәт асссимилатсийәсини мәзмун қилған, зораванлиқни васитә қилған “үзүл-кесил һәл қилиш” сияситидин ибарәт болған.

Америкадики сиясий анализчи гордон чаң ши җинпиң идийәсиниң маһийәттә хитай компартийәсини күчләндүрүш идийәси икәнликини вә униң рәзиллик билән толуп ташқанлиқини билдүрүп мундақ деди: “ши җинпиң һоқуқ тутқан мәзгилидә уйғур вә башқа милләтләргә ирқий қирғинчилиқ йүргүзүп кәлди. Ши җинпиң һакимийәт бешида болсун-болмисун, хитай компартийәси бу һәрикәттин ваз кәчмәйду. Чүнки бу партийә ирқчилиқ вә милләтчилик үстигә қурулған. Хитай компартийәси бәлким тактика ишлитип, бу җинайәтлиридин азрақ ваз кечиши мумкин. Әмма униң хитайдики аз санлиқ милләтләрни ‛йоқитиш керәк болған йошурун хәтәр‚ дәп қарайдиғанлиқи ениқ. Хитай компартийәси наһайити рәзил бир күчтур”.

20-Феврал күни, америкада чиқидиған “һәптилик хәвәрләр” журнилида елан қилинған “ши җинпиңниң әсәбий идийәни йоқитиш сиясити уйғур ирқий қирғинчилиқиға қандақ йетәкчилик қилди?” намлиқ мақалидиму, тәтқиқатчи адриян зенизниң доклатида оттуриға қоюлған нуқтилар йорутуп берилгән болуп, ши җинпиң сәпәрвәрликкә кәлтүргән аталмиш “террорлуққа қарши күрәш қилиш, диний әсәбийликни йоқитиш” һәрикитиниң қандақ болуп ирқий қирғинчилиқ җинайитигә айланғанлиқи, мәһкумлуқта яшаватқан бир милйондин артуқ адәмниң ши җинпиң идийәси билән меңиси ююлуватқанлиқи, бир қисминиң мәһбус, бир қисминиң мәҗбурий әмгәк қуллириға айландурулғанлиқи баян қилинған.

Доктор әркин әкрәм ши җинпиңниң хитай компартийәсини йүксәлдүрүш, өзини мав зедуңға охшаш улуғлаш үчүн “ши җинпиң идийәси” дегән бу нәрсини пәйда қилғанлиқини, бу мәқсәткә йетиш үчүн хитай милләтчиликидин пайдилиниватқанлиқини билдүрди.

Адриян зенизниң 14-феврал күни елан қилған мәҗбурий әмгәк һәққидики доклатида, ши җинпиңниң ичкири хитайға “ешинча әмгәк күчлири” ни йөткәш сияситини қоллиғанлиқи, хитай даирилириниң бу вәзипиниму ашуруп орунлиғанлиқи көрситилгән.

Адриян зенизниң “қайта тәрбийәләш мәркәзлири” һәққидики доклатида ейтилишичә, ши җинпиңниң һөкүмранлиқи дәвридә хитай әмәлдарлиридин җаң чүншйән 2013-йилдин 2016-йилғичә уйғур районида “диний әсәбийликни йоқитиш” синақлирини башлиған болса, чен чүәнго 2017-йилдин 2019-йилғичә уни омумйүзлүк иҗра қилип, милйондин артуқ адәмни лагерға солап, ши җинпиңниң тәлипини ашуруп орунлиған. 2021-Йил вәзипигә тәйинләнгән ма шиңруй болса, юқириқиларниң изидин бесип, “террорлуққа қарши туруп муқимлиқни қоғдаш хизмитини қанунлаштуруш вә нормаллаштуруш” йөнилишигә маңған. Ши җинпиң диктаторилиқида мәйданға кәлгән бу қәбиһ бастуруш сиясити америка қатарлиқ дөләтләр тәрипидин “ирқий қирғинчилиқ” дәп аталған болушиға қаримай, хитай уни өзиниң қануниға уйғун вә нормал шәкилгә киргүзүшкә урунуп кәлмәктә.