Uyghurlargha qaritilghan “Esebiylikni yoqitish herikiti” we shi jinping idiyesining irqiy qirghinchiliqtiki roli

Bir er “Xitay chüshi” dégen xet yézilghan teshwiqat témining yénidin ötüp kétiwatqan körünüsh. 2013-Yili 1-iyul, shangxey

Xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinpingning xitay milletchiliki we chong döletchilik idiyesi xitayning 10 yillar mabeynide yürgüzüp kéliwatqan milletler siyasitige yétekchilik qilip kéliwatqan bolup, buning Uyghurlargha yürgüzülüp kéliwatqan irqiy qirghinchiliq we medeniyet assimilyatsiyesi bilen bolghan baghlinishi, adriyan zéniz qatarliq tetqiqatchilarning doklatliridimu öz ipadisini tapqan.

Melum bolghinidek, shi jinping idiyesi “Shi jinpingning yéngi dewrdiki xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm idiyesi” ning qisqartilip atilishi bolup, uning merkizi nuqtisi “Jungxu'a millitining ulugh güllinishini emelge ashurush”, yeni xitayni chong döletke aylandurup, “Xitay chüshi” ni ré'alliqqa aylandurush. Shi jinping idiyesidin qarighanda, bu yerdiki “Xitay chüshi” tamamen xitayningla chüshi, kommunist xitayning jahan'gha hakim bolush chüshi bolup, bashqa milletler xitaygha qoshulup ketkendila xitayning “Büyük birliki” emelge ashidu we qudret tapidu.

Shi jinping 2012-yil 10-ayda kommunist xitayning birinchi qol rehbiri bolup saylan'ghandin kéyin otturigha qoyghan “Shi jinping idiyesi” 2017-yil 10-ayda “Kommunist xitay nizamnamisi” gha kirgüzülgen bolup, neq shu yili Uyghurlar misli körülmigen basturushqa uchrighan. Mundaqche éytqanda, “Shi jinping idiyesi” xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasitide eng roshen we eng qebih shekilde gewdilen'gen.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, doktor erkin ekrem xitayning irqiy qirghinchiliq siyasitige yétekchilik qiliwatqan shi jinping idiyesining eslide xitayning siyasiy medeniyet éngi we kommunizm idi'ologiyesi bilen munasiwetlik ikenlikini chüshendürdi.

Kommunizm qurbanliri xatire fondining aliy tetqiqatchisi, doktor adriyan zénizning yéqinda élan qilghan “Yéngiche basturush: siyasiy sinaq we xitay hökümitining shinjangdiki qayta terbiyelesh herikitining özgirishi” namliq bir doklatida, xitay hökümitining Uyghur rayonidiki atalmish “Esebiylikni yoqitish herikiti” ning emeliyette milyonlighan ademni tutush, méngisini yuyush we mejburiy emgekke sélish jinayitige aylan'ghanliqi otturigha qoyulghan.

Amérika qatarliq döletler “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilghan bu jinayetning bügün'giche dawamlishishi izchil diqqet qozghawatqan bir mesilige aylan'ghan. Tetqiqatchi adriyan zénizning doklatida, xitayning bu qirghinchiliqni toxtatmasliqidiki sewebning 2014-yil Uyghur rayonigha barghan shi jinping otturigha qoyghan “Térrorluqqa qarshi küresh” we “Héchkimge rehim qilmasliq” körsetmisi ikenliki, Uyghurlarni qattiq kontrol qilish we assimilyatsiye qilishning alliqachan xitayning uzun muddetlik dölet istratégiyesige aylan'ghanliqi otturigha qoyulghan.

Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor bügünki künde Uyghur rayonida yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliqning shi jinpingning mustebit siyasiti bilen baghlinishi barliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Shinjangda irqiy qirghinchiliqning yüz bériwatqanliqi nahayiti éniq, ular Uyghur rayonidiki milliy kimlik we diniy étiqadni yoq qilmaqchi. Xitay hökümiti irqiy qirghinchiliqni yoshurup, mustebitlikni terghib qilmaqta. Biz eger shi jinpinggha oxshash irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan diktatorning ziyankeshlikidin saqlinimiz deydikenmiz, uninggha qarshi küchlük heriketlerni qollinishimiz kérek”.

Shi jinpingning telipini ashurup orunlighan xitay da'irilirining höjjetliridin ashkarilan'ghinidek, 2014-yildin kéyin Uyghur rayonida keng kölemlik yighiwélish lagérliri qurulghan, 2017-yildin kéyin “Diniy esebiylikni yoqitish” bahaniside keng kölemlik tutush we basturush yuqiri pellige yetken, tutulghanlar türme-lagérlargha sighmay qalghan, ulardin bir qismi mejburiy emgekke mangdurulghan.

Doktor erkin ekremning qarishiche, shi jinping hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasiti idiye hem menpe'et jehettiki nishan'gha tayinidiken.

Omumen éytqanda, shi jinping hoquq tutqandin buyan yolgha qoyup kelgen atalmish “Shinjang siyasiti” “Bir belwagh bir yol” ni ishqa ashurush, Uyghurlarni tamamen jimiqturushni meqset qilghan, irqiy qirghinchiliq we medeniyet asssimilatsiyesini mezmun qilghan, zorawanliqni wasite qilghan “Üzül-késil hel qilish” siyasitidin ibaret bolghan.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang shi jinping idiyesining mahiyette xitay kompartiyesini küchlendürüsh idiyesi ikenlikini we uning rezillik bilen tolup tashqanliqini bildürüp mundaq dédi: “Shi jinping hoquq tutqan mezgilide Uyghur we bashqa milletlerge irqiy qirghinchiliq yürgüzüp keldi. Shi jinping hakimiyet béshida bolsun-bolmisun, xitay kompartiyesi bu herikettin waz kechmeydu. Chünki bu partiye irqchiliq we milletchilik üstige qurulghan. Xitay kompartiyesi belkim taktika ishlitip, bu jinayetliridin azraq waz kéchishi mumkin. Emma uning xitaydiki az sanliq milletlerni ‛yoqitish kérek bolghan yoshurun xeter‚ dep qaraydighanliqi éniq. Xitay kompartiyesi nahayiti rezil bir küchtur”.

20-Féwral küni, amérikada chiqidighan “Heptilik xewerler” zhurnilida élan qilin'ghan “Shi jinpingning esebiy idiyeni yoqitish siyasiti Uyghur irqiy qirghinchiliqigha qandaq yétekchilik qildi?” namliq maqalidimu, tetqiqatchi adriyan zénizning doklatida otturigha qoyulghan nuqtilar yorutup bérilgen bolup, shi jinping seperwerlikke keltürgen atalmish “Térrorluqqa qarshi küresh qilish, diniy esebiylikni yoqitish” herikitining qandaq bolup irqiy qirghinchiliq jinayitige aylan'ghanliqi, mehkumluqta yashawatqan bir milyondin artuq ademning shi jinping idiyesi bilen méngisi yuyuluwatqanliqi, bir qismining mehbus, bir qismining mejburiy emgek qullirigha aylandurulghanliqi bayan qilin'ghan.

Doktor erkin ekrem shi jinpingning xitay kompartiyesini yükseldürüsh, özini maw zédunggha oxshash ulughlash üchün “Shi jinping idiyesi” dégen bu nersini peyda qilghanliqini, bu meqsetke yétish üchün xitay milletchilikidin paydiliniwatqanliqini bildürdi.

Adriyan zénizning 14-féwral küni élan qilghan mejburiy emgek heqqidiki doklatida, shi jinpingning ichkiri xitaygha “Éshincha emgek küchliri” ni yötkesh siyasitini qollighanliqi, xitay da'irilirining bu wezipinimu ashurup orunlighanliqi körsitilgen.

Adriyan zénizning “Qayta terbiyelesh merkezliri” heqqidiki doklatida éytilishiche, shi jinpingning hökümranliqi dewride xitay emeldarliridin jang chünshyen 2013-yildin 2016-yilghiche Uyghur rayonida “Diniy esebiylikni yoqitish” sinaqlirini bashlighan bolsa, chén chüen'go 2017-yildin 2019-yilghiche uni omumyüzlük ijra qilip, milyondin artuq ademni lagérgha solap, shi jinpingning telipini ashurup orunlighan. 2021-Yil wezipige teyinlen'gen ma shingruy bolsa, yuqiriqilarning izidin bésip, “Térrorluqqa qarshi turup muqimliqni qoghdash xizmitini qanunlashturush we normallashturush” yönilishige mangghan. Shi jinping diktatoriliqida meydan'gha kelgen bu qebih basturush siyasiti amérika qatarliq döletler teripidin “Irqiy qirghinchiliq” dep atalghan bolushigha qarimay, xitay uni özining qanunigha uyghun we normal shekilge kirgüzüshke urunup kelmekte.