Ши җинпиң җов байден билән көрүшкәндә хитайниң трамп һөкүмитидин күтидиған арзулирини ипадилигән
2024.11.19

Мутәхәссисләр: хитай муқим вә алдин мөлчәрлигили болидиған америка-хитай мунасивитигә һәрқандақ вақиттикидин бәкрәк моһтаҗ.
Асия-тинч окян иқтисадий һәмкарлиқ йиғини 21 дөләт рәһбириниң қатнишиши билән перу пайтәхти лимада өткүзүлгән. 15-16-Ноябир күнлири икки күн давам қилған бу йиғин җәрянида америка пирезиденти җов байден билән хитай компартийәсиниң баш секретари ши җинпиң айрим учришип, икки дөләт арисидики мәсилиләр үстидә сөһбәтләшкән. Икки тәрәпниң ахбаратқа очуқ сөһбәтлири җәрянида ши җинпиң һәдәп америка-хитай арисидики һәмкарлиқни илгири сүрүшни тәкитлигән. У сөзидә, “чоң дөләтләрниң риқабити бу дәврдики асасий еқим болмаслиқи керәк. Пәқәт иттипақлиқ вә һәмкарлиқла инсанийәтниң һазирқи қийинчилиқларни йеңишигә ярдәм берәләйду” дегән.
Ши җинпиң алдимиздики айларда вәзипә тапшурувалидиған трампниң йеңи һөкүмити билән һәмкарлишиш арзусиниму алаһидә тилға елип, “хитай, йеңи америка һөкүмити билән һәмкарлишип, алақини сақлап, һәмкарлиқни кеңәйтип вә охшимаслиқлиримизни идарә қилип, хитай-америка мунасивитиниң муқим илгирилишигә вә икки дөләт хәлқигә мәнпәәт йәткүзүшигә капаләтлик қилиду” дегән.
Келәр йили 1-айда пирезидентлиқ вәзиписини өткүзүвалидиған доналд трамп өзиниң “алди билән америка” сияситини йолға қоюп, хитай билән болидиған сода алақисидә кәскин сиясәтләрни йүргүзидиғанлиқини билдүргән иди. Ши җинпиңниң икки дөләт һәмкарлиқини тәкитлиши, көзәткүчиләрниң диққитини қозғиған.
Америкадики истратегийә тәтқиқат орунлиридин германийә маршал фондиниң асия-тинч окян бөлүми директори бонни гләйсир (Bonnie Glaser) ниң билдүрүшичә, түрлүк мәсилиләр билән тиркишиватқан хитайниң һазир муқимлиққа һәрқандақ вақиттикидин бәк еһтияҗи бар икән. У елхәт арқилиқ әвәткән җавабида мундақ дегән: “хитай һазир иқтисадниң чекиниши һәм шуниңға охшаш башқа нурғун иҗтимаий хирисларға дуч келиватиду. Шуңа у муқим хәлқара муһитқа, болупму муқим вә алдин мөлчәрлигили болидиған америка-хитай мунасивитигә һәрқандақ вақиттикидин бәкрәк моһтаҗ.”
Икки тәрәп учришишиниң ахбаратқа йепиқ қисмида музакирә қилинған мәсилиләр һәққидә америка тәрәптин тарқитилған рәсмий баянатта дейилишичә, улар икки дөләт оттурисидики риқабәтни мәсулийәтчанлиқ билән идарә қилиш, фентанил қатарлиқ зәһәрлик чекимликни тосуш, һәрбий алақә, сүний әқил, тәйвән боғузиниң муқимлиқи, хитайниң кишилик һоқуқ хатирисини яхшилиши вә һәмдә хитайда тутуп қелинған америкалиқларниң қоюп берилиши қатарлиқ бир қатар мәсилиләр үстидә сөһбәтләшкән. Бирақ мутәхәссисләрниң дейишичә, икки тәрәпниң сөһбитидә юқириқи һалқилиқ мәсилиләр бойичә көрүнәрлик илгириләш һасил болмиған.
Түркийә һаҗәттәпә университетиниң оқутқучиси, хитай ишлири тәтқиқатчиси доктор әркин әкрәм әпәндиниң дейишичә, ши җинпиң қаримаққа америка билән һәмкарлишишни халаймиз, дегән болсиму, бирақ у нурғун мәсилиләрдә американи хитайниң тәлипигә көндүрүшкә урунған:
“гәрчә ши җинпиң америка билән һәмкарлиқни ашурушни тәкитлигән болсиму, бирақ улар шәртлик һәмкарлиқни илгири сүрди. Йәни, американи тәйвәнниң мәсилисигә арилашмаслиққа, хитайниң сиясий түзүлмисигә көз юмуп, кишилик һоқуқ хатириси билән кари болмаслиққа, хитайниң тәрәққиятиға дәхли қилмаслиққа чақирди. Қисқиси, хитайниң американиң қиммәт қарашлириға қарши икәнликини ипадә қилди.”
Америкадики хитай ишлири мутәхәссиси доктор андерс кор бу йиғинда ши җинпиңниң дуняға өзини хоҗа қилип көрситишкә урунғанлиқини билдүрди. У мундақ деди:
“йиғинда ши җинпиң сөзни авал башлиған, андин икки тәрәпниң сөзи түгигәндә өзиниң қоғдиғучилирини ишқа селип, мухбирларни қоғлиған. Униң ечилиш сөзиниң мәзмуниға қарисиңизму у америкаға шәртлик һәмкарлиқни алға сүргән. Бу арқилиқ хитай дуняға өзини хоҗайин, американи болса чекиниватқан күч қилип көрситишкә урунған.”
Көзәткүчиләрниң қаришичә, ши җинпиң бу йиғинда әмәлийәттә пирезидент җов байдин арқилиқ, кәлгүси пирезидент доналд трампқа сигнал әвәткән болуп, униң бу қойған шәртлири трамп һөкүмитигә қоюлған дейишкә болидикән. Әркин әкрәм әпәнди мундақ дәйду:
“бу худди ‛қизим саңа дәй, келиним сән аңла‚ дегәндәк бир гәп. Ши җинпиң бу йәрдә трамп һөкүмитигә һәмкарлишип, яхши өтүшниң шәртини йәткүзүватиду.”
Германийә маршал фондиниң асия-тинч окян бөлүми директори бонни гләйсирниң дейишичә, ши җинпиң кәлгүси пирезидент трампниң байдин һөкүмитиниң услубиға варислиқ қилишини арзу қилмақтикән. У мундақ дәйду:
“хитай рәиси ши җинпиң американиң йеңи нөвәтлик пирезидентлиқиға сайланған трампниң байден һөкүмити өткән йилларда хитай билән орнатқан хитайни чүшиниш вә диялогдин ибарәт бир механизмға варислиқ қилишини үмид қиливатиду.”
Ши җинпиң пирезидент байдин билән болған учришишидики сөзидә, дәл доналд трамп биринчи қетимлиқ пирезидентлиқ мәзгилидә башлатқан “мунасивәтләрни йирақлаштуруш вә тәминләш зәнҗирлиридә хитайға бағлинип қалмай, көп хиллаштуруш” тин ибарәт сиясәтлирини тилға елип мундақ дегән: “пән-техника инқилаби җуш уруп раваҗлиниватқан дәврдә, мунасивәтләрни йирақлаштуруш вә тәминләш зәнҗирини қалаймиқан қилиш һәл қилиш чариси әмәс. Пәқәт өзара мәнпәәт йәткүзидиған һәмкарлиқла ортақ тәрәққиятни кәлтүрүп чиқириду.”
Америкадики хитай ишлири мутәхәссиси доктор андерс корму хитайниң трамп һөкүмити башлатқан “мунасивәтләрни йирақлаштуруш” сияситиниң давамлишишидин әнсирәватқанлиқини билдүрүп, америка трамп һөкүмити диктаторлар билән сөһбәткә олтурғанда, һәмкарлиққа мәркәзлишивалмаслиқи керәк, дәп әскәртти. У мундақ деди:
“мән американиң хитай билән болған мунасивитидә һә десә һәмкарлишиштин ибарәт бирла нишанға мәркәзлишип қелишини тоғра дәп қаримаймән. Америка хитай билән болған сөһбәтләрдә қаттиқ позитсийәдә болуп, у пәйда қиливатқан мәсилиләргә мәркәзлишиши керәк. Ашкара дүшмәнлик қиливатқан бир дөләтни зорлап дост қиливелишниң һаҗити йоқ. Америка бу хумарини әмди ташлиши керәк. Мән йеңи трамп һөкүмитиниң дуняниң тинчлиқини бузуватқан, демократийә, кишилик һоқуқ, әркинлик вә қанун билән идарә қилишни асас қилған дуня тәртипини бузушқа урунуватқан, американи вә униң шериклиригә тәһдит қиливатқан хитайни чәкләйдиған сиясәтләрни йолға қоюшини үмид қилимән вә шундақ қилидиғанлиқиға ишинимән.”
Доктор әркин әкрәм әпәндиму “трамп һөкүмитиниң ‛һәммидин аввал америка‚ сияситини кәскин иҗра қилидиғанлиқиға ишинидиғанлиқини” билдүрди.