Shi jinping jow baydén bilen körüshkende xitayning tramp hökümitidin kütidighan arzulirini ipadiligen
2024.11.19

Mutexessisler: xitay muqim we aldin mölcherligili bolidighan amérika-xitay munasiwitige herqandaq waqittikidin bekrek mohtaj.
Asiya-tinch okyan iqtisadiy hemkarliq yighini 21 dölet rehbirining qatnishishi bilen péru paytexti limada ötküzülgen. 15-16-Noyabir künliri ikki kün dawam qilghan bu yighin jeryanida amérika pirézidénti jow baydén bilen xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping ayrim uchriship, ikki dölet arisidiki mesililer üstide söhbetleshken. Ikki terepning axbaratqa ochuq söhbetliri jeryanida shi jinping hedep amérika-xitay arisidiki hemkarliqni ilgiri sürüshni tekitligen. U sözide, “Chong döletlerning riqabiti bu dewrdiki asasiy éqim bolmasliqi kérek. Peqet ittipaqliq we hemkarliqla insaniyetning hazirqi qiyinchiliqlarni yéngishige yardem béreleydu” dégen.
Shi jinping aldimizdiki aylarda wezipe tapshuruwalidighan trampning yéngi hökümiti bilen hemkarlishish arzusinimu alahide tilgha élip, “Xitay, yéngi amérika hökümiti bilen hemkarliship, alaqini saqlap, hemkarliqni kéngeytip we oxshimasliqlirimizni idare qilip, xitay-amérika munasiwitining muqim ilgirilishige we ikki dölet xelqige menpe'et yetküzüshige kapaletlik qilidu” dégen.
Kéler yili 1-ayda pirézidéntliq wezipisini ötküzüwalidighan donald tramp özining “Aldi bilen amérika” siyasitini yolgha qoyup, xitay bilen bolidighan soda alaqiside keskin siyasetlerni yürgüzidighanliqini bildürgen idi. Shi jinpingning ikki dölet hemkarliqini tekitlishi, közetküchilerning diqqitini qozghighan.
Amérikadiki istratégiye tetqiqat orunliridin gérmaniye marshal fondining asiya-tinch okyan bölümi diréktori bonni gleysir (Bonnie Glaser) ning bildürüshiche, türlük mesililer bilen tirkishiwatqan xitayning hazir muqimliqqa herqandaq waqittikidin bek éhtiyaji bar iken. U élxet arqiliq ewetken jawabida mundaq dégen: “Xitay hazir iqtisadning chékinishi hem shuninggha oxshash bashqa nurghun ijtima'iy xirislargha duch kéliwatidu. Shunga u muqim xelq'ara muhitqa, bolupmu muqim we aldin mölcherligili bolidighan amérika-xitay munasiwitige herqandaq waqittikidin bekrek mohtaj.”
Ikki terep uchrishishining axbaratqa yépiq qismida muzakire qilin'ghan mesililer heqqide amérika tereptin tarqitilghan resmiy bayanatta déyilishiche, ular ikki dölet otturisidiki riqabetni mes'uliyetchanliq bilen idare qilish, féntanil qatarliq zeherlik chékimlikni tosush, herbiy alaqe, sün'iy eqil, teywen boghuzining muqimliqi, xitayning kishilik hoquq xatirisini yaxshilishi we hemde xitayda tutup qélin'ghan amérikaliqlarning qoyup bérilishi qatarliq bir qatar mesililer üstide söhbetleshken. Biraq mutexessislerning déyishiche, ikki terepning söhbitide yuqiriqi halqiliq mesililer boyiche körünerlik ilgirilesh hasil bolmighan.
Türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, xitay ishliri tetqiqatchisi doktor erkin ekrem ependining déyishiche, shi jinping qarimaqqa amérika bilen hemkarlishishni xalaymiz, dégen bolsimu, biraq u nurghun mesililerde amérikani xitayning telipige köndürüshke urun'ghan:
“Gerche shi jinping amérika bilen hemkarliqni ashurushni tekitligen bolsimu, biraq ular shertlik hemkarliqni ilgiri sürdi. Yeni, amérikani teywenning mesilisige arilashmasliqqa, xitayning siyasiy tüzülmisige köz yumup, kishilik hoquq xatirisi bilen kari bolmasliqqa, xitayning tereqqiyatigha dexli qilmasliqqa chaqirdi. Qisqisi, xitayning amérikaning qimmet qarashlirigha qarshi ikenlikini ipade qildi.”
Amérikadiki xitay ishliri mutexessisi doktor andérs kor bu yighinda shi jinpingning dunyagha özini xoja qilip körsitishke urun'ghanliqini bildürdi. U mundaq dédi:
“Yighinda shi jinping sözni awal bashlighan, andin ikki terepning sözi tügigende özining qoghdighuchilirini ishqa sélip, muxbirlarni qoghlighan. Uning échilish sözining mezmunigha qarisingizmu u amérikagha shertlik hemkarliqni algha sürgen. Bu arqiliq xitay dunyagha özini xojayin, amérikani bolsa chékiniwatqan küch qilip körsitishke urun'ghan.”
Közetküchilerning qarishiche, shi jinping bu yighinda emeliyette pirézidént jow baydin arqiliq, kelgüsi pirézidént donald trampqa signal ewetken bolup, uning bu qoyghan shertliri tramp hökümitige qoyulghan déyishke bolidiken. Erkin ekrem ependi mundaq deydu:
“Bu xuddi ‛qizim sanga dey, kélinim sen angla‚ dégendek bir gep. Shi jinping bu yerde tramp hökümitige hemkarliship, yaxshi ötüshning shertini yetküzüwatidu.”
Gérmaniye marshal fondining asiya-tinch okyan bölümi diréktori bonni gleysirning déyishiche, shi jinping kelgüsi pirézidént trampning baydin hökümitining uslubigha warisliq qilishini arzu qilmaqtiken. U mundaq deydu:
“Xitay re'isi shi jinping amérikaning yéngi nöwetlik pirézidéntliqigha saylan'ghan trampning baydén hökümiti ötken yillarda xitay bilen ornatqan xitayni chüshinish we diyalogdin ibaret bir méxanizmgha warisliq qilishini ümid qiliwatidu.”
Shi jinping pirézidént baydin bilen bolghan uchrishishidiki sözide, del donald tramp birinchi qétimliq pirézidéntliq mezgilide bashlatqan “Munasiwetlerni yiraqlashturush we teminlesh zenjirliride xitaygha baghlinip qalmay, köp xillashturush” tin ibaret siyasetlirini tilgha élip mundaq dégen: “Pen-téxnika inqilabi jush urup rawajliniwatqan dewrde, munasiwetlerni yiraqlashturush we teminlesh zenjirini qalaymiqan qilish hel qilish charisi emes. Peqet öz'ara menpe'et yetküzidighan hemkarliqla ortaq tereqqiyatni keltürüp chiqiridu.”
Amérikadiki xitay ishliri mutexessisi doktor andérs kormu xitayning tramp hökümiti bashlatqan “Munasiwetlerni yiraqlashturush” siyasitining dawamlishishidin ensirewatqanliqini bildürüp, amérika tramp hökümiti diktatorlar bilen söhbetke olturghanda, hemkarliqqa merkezlishiwalmasliqi kérek, dep eskertti. U mundaq dédi:
“Men amérikaning xitay bilen bolghan munasiwitide he dése hemkarlishishtin ibaret birla nishan'gha merkezliship qélishini toghra dep qarimaymen. Amérika xitay bilen bolghan söhbetlerde qattiq pozitsiyede bolup, u peyda qiliwatqan mesililerge merkezlishishi kérek. Ashkara düshmenlik qiliwatqan bir döletni zorlap dost qiliwélishning hajiti yoq. Amérika bu xumarini emdi tashlishi kérek. Men yéngi tramp hökümitining dunyaning tinchliqini buzuwatqan, démokratiye, kishilik hoquq, erkinlik we qanun bilen idare qilishni asas qilghan dunya tertipini buzushqa urunuwatqan, amérikani we uning shériklirige tehdit qiliwatqan xitayni chekleydighan siyasetlerni yolgha qoyushini ümid qilimen we shundaq qilidighanliqigha ishinimen.”
Doktor erkin ekrem ependimu “Tramp hökümitining ‛hemmidin awwal amérika‚ siyasitini keskin ijra qilidighanliqigha ishinidighanliqini” bildürdi.