“Shinjang sinipliri” diki Uyghur kimliki we milletlerning ayrilmasliq kélishimi

Muxbirimiz eziz
2021.03.06
“Shinjang sinipliri” diki Uyghur kimliki we milletlerning ayrilmasliq kélishimi “Xitaydiki ayrilmasliq kélishimi: shinjang sinipliri we Uyghur kimliki” namliq eserning aptori, yétiliwatqan Uyghurshunas, indiyana shitatidiki roz-xulman téxnologiye institutining dotsénti timosiy gros.
Social Media

2000-Yillardin bashlap Uyghur jemiyitide yéngi parang témisi bolghan hadisilerning biri toluq ottura yéshidiki ösmürlerning teshkillik halda xitay ölkilirige oqushqa ewetilishi boldi. Bezi a'ililer buning özliri üchün zor iqtisadiy bésimdin xalas qilishtek roli bolghanliqini sözlise, yene beziler perzentlirining mushu bahanide ichkiridiki yuquri sewiyilik aliy mekteplerge qobul qilinishi üchün bir yéngi yol échilghanliqini tekitleshke bashlidi. Emma aridin yigirme yil ötkende buning “Uyghurlarning pen-ma'arip sewiyisini östürüsh” üchün emes, eksiche Uyghurlarning téximu téz sür'ette asmilatsiye qilinishi üchün ‍élin'ghan bir muhim qedem ikenliki éniq boldi. Yétiliwatqan Uyghurshunas, indiyana shitatidiki roz-xulman téxnologiye institutining dotsénti timosiy grosning on yilliq tetqiqat we izdinishining mehsuli bolghan “Xitaydiki ayrilmasliq kélishimi: shinjang sinipliri we Uyghur kimliki” namliq esiride del mushu mesililer alahide sherhilinidu.

Aptorning izdinishliri hemde neq meydan ziyaretliri jeryanida u bayqighan bir gewdilik ehwal nechche on yildin buyan Uyghur diyarida tekrar-tekrar anglinip kelgen Uyghurlar bilen xitaylarning “Bir-biridin ayrilalmasliqi” heqqidiki “Milletler ittipaqliqi” neziriyisining xitay ölkiliride oquwatqan Uyghur oqughuchilar üchün yéngi “Pelle” bolup qalghanliqi, bolupmu xitayda barghanséri küchiyiwatqan “Xitayni söyidighan Uyghur oqughuchilar” qoshuni berpa qilip chiqish arqiliq Uyghurlarning en'eniwi kimlik chüshenchisini qayta qurup chiqish urunushi bolghan. Emma bu xil sün'i terbiyening kölimi we derijisi qandaq bolushidin qet'inezer aptor bu halning Uyghur oqughuchilargha kütkendek “Singmigenliki” ni bayqighan. Bu heqtiki söhbitimiz jeryanida u bu nuqtini alahide sherhilep ötti.

“Bu bekmu qiziq bir téma hésaplinidu. Men tetqiqatim üchün bir qisim Uyghurlar bilen, bolupmu ichkiride sekkiz-on yillap oqughan Uyghur yashliri bilen paranglishish jeryanida bu mesilini ulardin sorighan idim. Bu jeryanda men ige bolghan melumatlar birdek buningdiki bir tereplimilikni toluq ipadilidi. Bolupmu ularning xitaylar bilen bolghan dostluqining mushu xil ittipaqliq terbiyisini qanchilik asas qilghanliqini sorighinimda bu xil ittipaqliqning herqachan xitay kompartiyesi bir qolluq téngiwatqan ‛xitaylar Uyghurlardin ilghar millet bolghanliqi üchün mushu xil ittipaqliq sheklide Uyghurlarni medeniyetke yétekleydu‚ dégen yétekchi idiyeni asas qilidighanliqi melum boldi. Bolupmu Uyghurlar bilen söhbetlishish jeryanida men ularning xitaylar bilen bolghan ‛dostluqi‚ ning xitay hökümiti teswirligendek bighubar dostluq emeslikini tézla bayqidim. Chünki Uyghurlarning hemmisila dégüdek özlirining Uyghur bolghanliqi üchünla xizmet we bashqa pursetler aldida chetke qéqilidighanliqidin, xitay kompartiyesining atalmish ‛ittipaqliq‚ siyasetlirining paydisi peqet xitaylar üchünla ikenlikidin, yene kélip xitay medeniyitige xas héchqandaq hadisining héchqachan hujum nishani bolmighanliqidin shikayet qilishti. Shunga ularning ‛millletler ittipaqliqi‚ dégen ülgige mas kélidighan shekilde xitaylardin dostliri bolsimu, Uyghurlar bilen xitaylarning munasiwitige omumi nuqtidin nezer salghanda ehwalning pütünley bashqiche ikenliki mana men depla ashkara bolidu.”

Xitay ölkiliridiki Uyghur toluq ottura mektep oqughuchilirining zor bir qismi Uyghur diyaridiki yéza-qishlaqlardin kelgenler bolsimu, ularning dunyaqarishidiki en'eniwi Uyghur kimliki awat sheherlerde oqush bilen tézdin ghayip bolup ketmigen. Bolupmu “Milletler ittipaqliqi” heqqidiki terbiyining qanchilik téngilishidin, xitay xelqini we xitay dölitini söyüsh heqqidiki terbiyening qandaq shekilda dawam qilishidin qet'inenez bu oqughuchilarning köpchiliki özlirining “Qa'ide herqachan bashqilar üchün élan qilinidu” dégendek qismetke duch kéliwatqanliqini barghanséri chongqur tonup yetken. Xitay hökümitining artuqtin artuq shunche pul xejlep Uyghur oqughuchilarni ichkiride oqutushimu buningdiki meqsedning bashqa ikenlikini barghanséri ashkara qilghan.

“Bu xil ittipaqliq we ayrilmasliq teshwiqatlirigha qaraydighan bolsaq buningdiki barliq mes'uliyetning herqachan ‍uyghurlargha artip qoyulghanliqini bayqaymiz. Mesilen, Uyghurlarning ortaq til (putungxu'a) öginishke mejburlinishi, xitaylarning medeniyet ölchimi da'irisidiki hadisilerge hörmet qilish lazimliqi, Uyghurlarning her yili xitaylarning chaghan bayrimi yaki bashqa bayramlirini tebriklishi dégenlerning hemmisila shundaq boldi. Emma ‍uyghurlarning tili, medeniyiti, diniy örp-adetliri dégenler héchqachan bu xildiki hörmetke yaki etiwarlinishqa muyesser bolup baqmidi. Mana mushundaq ehwalda ichkirige ewetilgen bu Uyghur oqughuchilarni xitay hökümiti heqsiz dégüdek oqutti. Oqughuchilarning tamaq, yataq, yol kirasi, salametlik sughurtisi dégenlerning hemmisini hökümet chiqardi. Buninggha ketken chiqimlarni ene shu teriqide hésaplaydighan bolsaq bu bekmu zor bir san'gha aylinidu. Xuddi siz éytqandek bu oqughuchilarni shunche chiqim bilen ata-anisidin juda qilip ichkiride ‍oqutushning ornigha shinjangning özide oqutsa elwette her ikkila terepke asan bolatti. Emma xitay hökümiti bu xildiki so'allargha qarita ‛shinjangning oqutquchilar qoshuni ajiz, oqutush shara'iti yaxshi emes‚ dégendek seweblerni körsitidu. Méningche bu aqmas bir bahane. Chünki kichikkine sebiylerni xitayning yurtigha apirip tashlap ‛yaxshi mektep‚ te oqutqandin köre shu pulgha shinjangning özide munewwer oqutquchilar qoshunini we munewwer oqutush muhitini yaritish köp asan'gha chüshetti.”

Xitay hökümitining xitay bolmighan milletlerning ösmürlirini ana yurtidin ayrip xitay ölkiliridiki yataqliq mektepte oqutushi heqqide söz bolghanda buning emiliyette manjular qurghan ching sulalisi dewridin tartip ijra qilinip kelgen hemde gomindang hökümitimu imkaniyetning yar bérishiche ishqa ashurghan bir türlük siyasiy tedbir ikenliki ayding bolidu. Emma buningdiki eng muhim we merkizi nishan yenila shu ösmürlerni téximu téz sür'‍ette öz milliy kimlikidin tandurush hemde téximu keng kölemlik asmilatsiyege xizmet qildurush iken. Bu heqtiki söhbet jeryanida proféssor tim gros bu mesilini alahide tekitlidi.

“Nenjingdiki bu xil yataqliq mektepler heqqide mexsus izdinip baqmidim. Emma tarixta bu xil yataqliq mekteplerning ‛ülgiliri‚ ni köplep otturigha chiqqan. Mesilen, qaraydighan bolsaq, maw zédong dewride bu xil mektepler bar bolghan bolsa, bular yene ching sulalisi dewridimu mewjut bolghan. Uyghurlarni nishan qilghan bu xildiki yataqliq mekteplerge eng oxshaydighan misallarni biz tibetler rayonida 1980-yillardin bashlap yolgha qoyulghan tibet ösmürlirini ichkirige ewetip oqutushtek yataqliq oqutush sheklidin tapalaymiz. Buningda birdek xitay bolmighanlar xitaylarning ‛böshük‚ makanlirida terbiyelinip chiqidu. Xitay kompartiyesining bu xildiki yataqliq mektepliride (meyli Uyghurlar bolsun yaki tibetler bolsun) birdek mushu usul arqiliq özliridin bolmighan xelqning kéyinki bir ewladini asmilatsiye qilishtin bashqa héchqandaq meqset bolmaydu.”

Bezi mutexessislerning pikriche, Uyghur ösmürlirini “Yataqliq mektep” dégen namda xitay ölkiliride toplap oqutush emiliyette Uyghur diyaridiki milyonlarche Uyghurni lagérgha qamashning eng deslepki modél siniqi hésaplinidiken. Bu xil toplash arqiliq terbiyelesh usulida qattiq herbiyche shekildiki bashqurush sistémisi arqiliq minglighan Uyghur oqughuchilarni “Oqutush” namida ularning idiyisini özgertish siniqi ijra bolghan. Bolupmu bu xildiki “Yataqliq mektep” ni püttürgen oqughuchilarning aldi oqush püttürüp uzun ötmeyla “Esebiyilik we térorluq” qa baghlinip tutqun qilin'ghan. Ene shu xildiki oqughuchilarning biri bolghan tursunjanning qismiti bolsa xitay hökümitining “Yat millet” bolghan Uyghurlargha héchqachan ishinip baqmighanliqini hem ishenmeydighanliqini bekmu janliq namayen qilghan.

“Bu oqughuchining qismitidin az dégendimu mundaq ikki türlük sawaqni yekünlesh mumkin. Buning biri shuki, Uyghurlarning ehwali meyli qandaq bolushidin qet'inezer haman yeklen'gini yeklen'gen péti boluwatidu. Bu oqughuchi del ashu ‛shinjang sinipi‚ da oqughan we özi arzu qilghan aliy mektepke oqushqa barghan, til we bilimde xitaylargha oxshash sewiyige yetken. Yene kélip pütünley xitay kompartiyesi belgilep bergen qa'ide boyiche terbiyelinip chiqqan. Emma aqiwet uning muweppiqiyet qazinish yolida héchqandaq kapaletning mewjut bolmighanliqi ashkara bolghan. Tursunjanning qismitidin bizge melum bolghan yene bir sawaq shu boldiki, xitay kompartiyesi héchqachan xitay ma'arip sistémisi hemde xitaygha xas ijtima'iy sistémidiki héchqandaq ‛munewwer‚ Uyghurgha ishinip baqqan emes. Buningdiki tursunning ehwalida yene biraz özgiche bolghan bir amilmu bar. Yeni u qandaqtur bir ‛jihadchi‚ guruhqa chétilip qalghan. Uning qandaq teshkilat ikenliki heqqide biz héchnerse bilmeymiz. Emma bashqa köpligen oqughuchilarning ehwali arqiliq bilgenlirimiz shu boldiki, xitayning yataqliq mektepliride oqush püttürgen Uyghurlar meyli öginish netijisi qanchilik yaxshi bolup ketsun, meyli xitaychini qanchilik yaxshi ögen'gen bolsun, meyli xitay kompartiyesige qanchilik sadiq bolup ketsun héchqachan qolgha élinishtin aman qalghan emes. Yeni xitay kompartiyesining neziride bu Uyghurlar qanchilik ‛munewwer‚ bolup kétishidin qet'inezer herqachan gumanliq kishiler hésaplinidu.”

Uyghur ösmürlirini “Yataqliq mekteplerde oqutush” shamili Uyghur diyaridiki siyasiy basturushning bashlinishigha egiship asasen toxtighan. Bezi mutexessisler “Buningdiki seweb xitay hökümitining emdi bu xildiki asta sür'etlik asmilatsiyege éhtiyaji qalmidi” dep körsitidu. Melum bolushiche, xitay hökümiti nöwette Uyghur ösmürlirini emes, belki mektep yéshigha yetmigen Uyghur gödeklirini rengga-reng namliri közni julalanduridighan “Merkez” lerge toplap ularning Uyghur kimlikini özgertishni jiddiy dawam qilmaqta iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.