Amérika tashqi ishlar ministirliqi “Shinjangdiki kishilik hoquq krizisi” témisida yighin chaqirdi
2019.09.24
Hörmetlik radi'o anglighuchilar, 24-séntebir küni amérikaning nyu-york shehiridiki birleshken döletler teshkilati binasida dunyaning herqaysi jayliridin kelgen rehberler b d t ning 74-nöwetlik omumiy kéngishige qatnishiwatqan bir peytte, yene shu binada amérikaning tashqi ishlar ministirliqining orunlashturushi we shundaqla kanada, gérmaniye, gollandiye we en'gliyening qoshumche sahibxaniliq qilishi bilen “Shinjangdiki kishilik hoquq krizisi” témisida bir muhakime yighini uyushturuldi.
Yighin'gha 20 din oshuq musteqil organlarning wekilliri we shundaqla birleshken döletler teshkilatigha eza 30 döletning wekilliri, yawropa ittipaqining hem shundaqla islam hemkarliq teshkilatining wekilliri qatnashqan. Bu yighinda lagérdin qutulup chiqqan we hazir amérikada turuwatqan lagér shahiti zumret dawut, doktor rishat abbas we adwokat nuri türkel Uyghurlarning nöwettiki weziyiti heqqide söz qilishqa teklip qilindi. Bu muhim yighin'gha amérikaning mu'awin tashqi ishlar ministiri jon solliwén özi biwasite qatnashti we échilish nutqi sözlidi.
Mu'awin tashqi ishlar ministiri jon solliwén échilish nutqini bu yighinni uyushturushqa yardemde bolghan döletlerge rehmet éytish bilen bashlidi. U sözide oxshimighan musteqil organlarning tetqiqatlirigha asaslan'ghanda, xitay hökümitining hazir bir milyondin oshuq Uyghur we bashqa musulman xelqlerni yighiwélish lagérlirigha qamap, ularni öz milliy medeniyiti we dinidin mehrum qiliwatqanliqi we u yerdiki tutqunlargha insan qélipidin chiqqan qopal mu'amile we iskenje séliwatqanliqi heqqide muhim ispatlar barliqini, xitay hökümiti bu orunlarni “Kespiy maharet bilen terbiyilesh orni” désimu, emma pakitlarning buning eksiche ikenlikini tekitlidi we “Doktorlar we proféssorlargha kespiy maharet bilen terbiye bérishning hajiti yoq, ular öz xizmet orunlirida bolushi kérek” dep eskertti.
U xitay hökümitining kishilik hoquq xatirisining yillardin béri nacharliship méngiwatqanliqini, Uyghurlarning milliy we dini hoquqlirining qattiq bésim astigha élin'ghanliqini tekitlep, buni “Xitay hökümitining öz puqralirigha qiliwatqan sistémiliq bésim siyasiti, bu térrorluq bilen küresh emes” dep tekitlidi.
Jon sollwén sözide Uyghurlargha yürgüzülüwatqan bu bésimni toxtitish üchün dunyani amérika bilen birlikte heriket qilishqa chaqirdi. U bolupmu birleshken döletler teshkilati we uning qarmiqidiki organlarning xitay hökümiti bilen bolghan alaqilerde éhtiyatchan bolup, xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan zulumini aqlishigha yantayaq bolup qalmasliqi kéreklikini tekitlidi. U birleshken döletler teshkilatining qurulush meqsetliridin birining hemme kishining kishilik hoquqini kapaletke ige qilish üchün xizmet qilish ikenlikini tekitlep, uni öz wezipisini ada qilishqa chaqirdi.
Jon solliwén sözini töwendikidek axirlashturdi: “Sözümni ayaghlashturushtin awwal xitayning zulumigha uchrawatqan bu az sanliq milletlerning hoquqi üchün biz bilen bir qatarda turuwatqan döletlerge rehmitimni bildürimen. Biz bashqa döletlerni xitaydin bu zulumini toxtitishni telep qilidighan xelq'araliq tirishchanliqlargha ishtirak qilishini telep qilimiz. Chünki tarix silerning kishilik hoquq we insanlarning négizlik hoquqigha qiliniwatqan bu hujumda qaysi terepte turghininglargha baha béridu. Biz bu zulumni birlikte chüshinishimiz we heriket qollinishimiz kérek.”
Amérikaning mu'awin tashqi ishlar ministiri jon solliwénning sözidin kéyin, birleshken döletler teshkilati bash sékrétarining xelq'araliq hoquqlarni qoghdash boyiche alahide meslihetchisi kérrin simis xanim sözge teklip qilindi. Simis xanim sözide birleshken döletler teshkilati we uninggha eza döletlerning öz puqralirining hoquqlirigha kapaletke ige qilish mejburiyiti barliqini eskertip, döletlerning öz ichidiki perqliq millet, perqliq din, perqliq medeniyetlerni tehdit dep qarashning ornigha, uni bayliq we qudret dep qarishi we uni qoghdashqa kapaletlik qilishi kéreklikini bildürdi.
Yuqiriqi kishilerning échilish sözidin kéyin, amérika tashqi ishlar ministirliqining dini ishlargha mes'ul alahide elchisi sam brownbek söz aldi we derhal sehnidiki söz qilghuchilarni tonushturup ötti. U aldi bilen 2017-yili 4-aydin 6-ayghiche bolghan ariliqta lagérda yétip chiqqan shahit zumret dawutni tonushturdi we uninggha söz berdi.
Zumret xanim yighinda özining xitay da'iriliri teripidin 2017-yili 31-mart küni öyidin sewebsizla tutqun qilinip, 24 sa'et boyiche soraq qilin'ghandin kéyin lagérgha qamap qoyulush jeryanlirini we u yerde körgen ehwallirini qisqiche sözlep ötti we xelq'ara jama'ettin Uyghurlargha yardem bérip, bu zulumdin qutulduruwélishni telep qildi.
Arqidin amérikadiki Uyghur ziyaliysi, doktor rishat abbas ependi xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan zulumining peqet Uyghur élining ichidila qalmay, amérika we gherb elliride yashawatqan herbir Uyghurning hayatigha chongqur tesir körsitiwatqanliqini bildürdi. U, pénsiyige chiqqan méditsina doxturi bolghan öz singlisi gülshen abbasning lagérgha ep kétilishini misal qilip chüshendürdi we buning chet'ellerde yashawatqan minglighan, on minglighan Uyghurgha ortaq hadise ikenlikini tekitlep, xitayning Uyghurlargha qiliwatqan zulumining jazasiz qalmasliqi kéreklikini eskertti.
Yighindiki yene bir sözligüchi adwokat nuri türkel ependimu Uyghurlarning milliy medeniyiti, tarixi yiltizi we medeniyet iznalirining xitay hökümiti teripidin pütünley yoq qilinish aldida turuwatqanliqini, weziyetning intayin jiddiylikini bildürdi. U, gherb démokratik ellirini bu jinayetni toxtitish üchün amérika bilen bir septe orun élishqa chaqirdi.
Arqidin yighinning qoshumche sahibxana döletliri bolghan en'gliye we gérmaniyening wekillirimu ayrim-ayrim söz élip, özlirining Uyghurlarning weziyitidin chongqur endishe qiliwatqanliqini we bu zulumni toxtitish üchün barliq tirishchanliqlarni körsitidighanliqini ipadileshti.
Yighin amérikaning mu'awin tashqi ishlar ministiri jon solliwénning qisqiche yépilish nutqi bilen ayaghlashti. Yighin ayaghlashqandin kéyin biz amérika tashqi ishlar ministirliqining xelq'araliq jinayi ishlar we adalet ishxanisining bashliqi kélliy kurriy xanimni ziyaret qilduq. Kélliy xanim amérikaning Uyghurlar uchrawatqan zulumni ayaghlashturushqa munasiwetlik tirishchanliqlirini dawamlashturidighanliqini tekitlesh bilen birge, birleshken döletler teshkilatinimu bu mesilide heriketke keltürüsh üchün xizmet qiliwatqanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishining bashliqining rayon'gha bérip cheklimisiz halda ziyaret élip bérish telipini qollaymiz we elwette her bir kishining rayon'gha cheklimisiz halda bérip u yerde boluwatqanlarni öz közi bilen körüsh pursitige érishishini arzu qilimiz. Biz bu mesilini oxshimighan xelq'araliq sorunlarda nurghunlighan döletler teripidin birlikte otturigha qoyulushi üchün tirishiwatimiz. Chünki bu peqet amérikaningla mesilisi bolmasliqi kérek.”
Kélliy kurriy xanim yene amérikaning bu mesilini xitayning ichki ishi, dep qarimaydighanliqini, amérikaning Uyghurlar uchrawatqan zulumgha dawamliq diqqet qilip, uni toxtitish we xitaygha xelq'araliq bésim hasil qilish üchün toxtimay tirishchanliq körsitidighanliqini bildürdi.
Kéyin birleshken döletler teshkilati bash sékrétarining xelq'araliq hoquqlarni qoghdash boyiche alahide meslihetchisi kérrin simis xanim radi'omiz ziyaritini qobul qildi. U sözide b d t bash sékrétari antoniyo gutrésning Uyghurlar duch kéliwatqan bu zulum heqqidiki endishilirini xitay terepke bir qanche qétim ipade qilghanliqini we shundaq qilidighanliqini bildürdi. U yene birleshken döletler teshkilatining xizmet tertipi boyiche, rayonda boluwatqanlar heqqide doklat teyyarlashning muhimliqini tekitlep, b d t tekshürgüchilirining choqum rayon'gha cheklimisiz bérip boluwatqanlar heqqide musteqil tekshürüsh élip bérishi we doklat teyyarlishining qolgha keltürülüshi kéreklikini tekitlidi.
Hörmetlik radi'o anglighuchilar, 24-séntebir küni amérika tashqi ishlar ministirliqining bash sahibxaniliqida uyushturulghan “Shinjangdiki kishilik hoquq krizisi” namliq bu muhakime yighin 23-séntebir künidiki prézidént trampning biwasite qatnishishi bilen échilghan we Uyghur qizi jewher ilham guwahliq bergen yighinidin kéyinki yene bir muhim yighin hésablinidiken.