Мутәхәссисләр: “хитай, американиң оттура асиядики паалийитини өзигә қарши тәһдит дәп қарайду”

Вашингтондин мухбиримиз уйғар тәйярлиди
2023.10.04
Biden-C5-1-ottura-asiya-yighini Оттура асия җумһурийәтлириниң башлиқлири билән америка башлиқлири учришишидики көрүнүш, оңдин солға түркмәнистан пирезиденти сәрдар бәрдимуһәммәдов, қирғизистан пирезиденти садир җаппаров, америка ташқи ишлар министири антони билинкен, америка пирезиденти җов байден, қазақистан пирезиденти қасим җомарт тоқайив, таҗикистан пирезиденти имам әли раһман, өзбекистан пирезиденти шәвкәт мирзияйев, 2023-йили 19-сентәбир, ню-йорк
AFP

Йеқинда америка пирезиденти җов байден ню-йоркта оттура асиядики бәш җумһурийәтниң пирезидентлири билән көрүшкән һәм улар бихәтәрлик, иқтисад вә башқа муһим мәсилиләр бойичә һәмкарлиқни күчәйтиш һәққидә ортақ бир баянатқа имза қойған. Нөвәттә бу йеңи тәрәққиятниң хитайни раһәтсиз қилғанлиқи мәлум. Оттура асия вәзийитини йеқиндин көзитиватқан мутәхәссисләрниң қаришичә, хитай, американиң оттура асиядики һәрқандақ паалийитини өзигә қарши тәһдит елип келиду дәп қарайдикән.

“хитай гезити” тори (China Daily) ниң 2023-йили 22-сентәбирдики мәхсус мақалисидә көрситилишичә, хитай америка пирезиденти җов байден билән қазақистан, өзбекистан, таҗикистан, қирғизистан вә түркмәнистан пирезидентлириниң учришишиға вә ортақ имза қойған баянатиға қәтий наразилиқини билдүргән. Хәвәрдә мундақ дейилгән. “америка пирезиденти җов байден 19-сентәбир күни бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) ниң ню-йоркта ечилған йиғин җәрянида, оттура асия рәһбәрлири билән тунҗи қетим дөләт пирезидентлири дәриҗисидә көрүшти. Америка һазир көзини оттура асияға тикти. Америка оттура асия арқилиқ хитай вә русийәгә бесим қилмақчи” .

Радийомизниң зияритини қобул қилған җорҗи вашингтон университетиниң хәлқара мунасивәтләр пирофессори, доктор шан робертс (Sean R. Roberts) Бу һәқтә сөз қилип, хитай американиң оттура асия дөләтлири билән һәр қандақ дәриҗидә һәмкарлишишини өзлиригә тәһдит дәп қарайдиғанлиқини илгири сүрди. У көз қаршини мундақ шәрһлиди: “мениңчә бу мақалә хитайниң американиң оттура асиядики дөләтләр билән һәр қандақ шәкилдә мунасивәт қурушини вә һәмкарлиқ орнитишини өзлири үчүн тәһдит һес қилидиғанлиқини көрситип бериду. Мениңчә оттура асия дөләтлири башқа һәрқандақ дөләткә беқинип қелишни халимайду. Оттура асия дөләтлири дунядики барлиқ дөләт билән һәмкарлишишни вә уларниң мәбләғ селишини арзу қилиду. Улар дунядики барлиқ дөләтләр билән һәмкарлиқ орнитип яхши мунасивәт сақлашқа қизиқиду. Қисқиси, хитай американиң оттура асия дөләтлири билән һәр қандақ дәриҗидә һәмкарлишишини өзлиригә тәһдит дәп қарайду” .

Қирғизистанниң бишкәк шәһиридики дөләтлик университетниң оқутқучиси, сиясәтшунас рәһимҗан һапизоф бу һәқтә зияритимизни қобул қилип, хитайниң оттура асия дөләтлирини өзиниң беқиндисиға айландуруш мәқсити барлиқини көрсәтти. У, “бу хитайниң узундин буян давам қиливатқан сиясити. Америка оттура асия дөләтлиригә пайдилиқ иш қилсиму, хитай американи қарилайду. ” деди.

Хитай мәтбуатиниң мәзкур мақалисидә йәнә мундақ дейилгән: “өткән он йилда, русийә-америка мунасивити вә хитай-америка мунасивитиниң күнсери начарлишишиға әгишип, вашингтон бәш дөләт ичидики барлиқ ички зиддийәтләрдин пайдилинип, оттура асияда өзиниң вакаләтчи вә қорчақ һакимийитини қуруп чиқмақчи болуватиду. Американиң мәқсити оттура асия дөләтлиригә ярдәм қилиш әмәс, өзиниң гио-истратегийәлик мәқситигә йитиш” .

Қазақистанда турушлуқ гио-иқтисад мутәхәссиси, пирофессор шерипҗан надироф әпәнди бу һәқтә радийомизниң зияритини қобул қилип, оттура асия дөләтлириниң америка билән һәмкарлиқ мунасивитини чоңқурлаштурушниң тарихи әһмийәткә игә икәнликини көрсәтти. У: “америка билән дост болуш хитайға дүшмән болуш дегәнлик әмәс. Америка билән сиясий вә иқтисадий һәмкарлиқ орнитиш вә чоңқурлаштуруш оттура асия дөләтлириниң тәрәққияти вә истиқбали үчүн пайдилиқ” деди.

Пенсилванийә штатлиқ университети шәрқий асия тәтқиқати институтиниң сабиқ пирофессори, америка ташқи ишлар министирлиқиниң сабиқ әмәлдари вилям дуйкер (Wlliam Duiker) бу һәқтә радийомиз зияритини қобул қилди. Униң қаришичә, хитай оттура асия җумһурийәтлирини өзиниң җуғрапийәлик вә сиясий тәсир даирисиниң бир қисми дәп қарайдикән. Оттура асия җумһурийәтлириниң америка билән мунасивитини тәрәққий қилдуруши һәрқайси тәрәпләрниң мәнпәәти вә бихәтәрлики үчүн пайдилиқ икәнликини илгири сүрди. У мундақ деди: “мән бу мақалини <хитай гезити” торидин оқудум. Улар немә үчүн шундақ язиду? буни пәрәз қилғили болиду. Хитай вә русийә оттура асияни өзлириниң омумий тәсир даириси, йәни өзиниң җуғрапийәлик вә сиясий тәсир даирисиниң бир қисми дәп қарайду. Һазир хитай сиртқи һәрқандақ күчниң оттура асиядики һәрикитини, җүмлидин американиң оттура асиядики сиясий тәсири вә паалийитини өзигә қарши тәһдит елип келиду дәп ойлайду. Бу йәрдики хитайниң бәрмәкчи болған сигнали америкадин көпрәк оттура асия җумһурийәтлиригә қаритилған. Бу, уларға (йәни оттура асия җумһурийәтлиригә) америка билән болған һәмкарлиқини күчәйтишини уларға пайдилиқ болмайду демәкчи. Йәнә бири хитай оттура асия җумһурийәтлириниң америка билән болған мунасивитини тәрәққий қилдурушни тәвсийә қилмайду. Мәнчә, оттура асиядики җумһурийәтләрниң америка билән һәмкарлишиши вә мунасивитини тәрәққий қилдуруши оттура асиядики бәш җумһурийәт вә райондики башқа дөләтләрниң мәнпәәти үчүн пайдилиқ. Уларниң бихәтәрликини илгири сүриду дәп қараймән. Қисиқи бу келишимини имзалиған һәрқайси C5+1 тәрәпләр үчүн пайдилиқ” .

Йеқинда, җон һербист (John E. Herbst) Вә әнҗиров динйери (Andrew D’Anieri) қатарлиқ мутәхәссисләрму мақалә елан қилип, америка вә явропа дөләтлириниң оттура асия җумһурийәтлири билән иқтисадий, сиясий вә башқа саһәләрдә һәмкарлиқни техиму тәрәққий қилдуруш керәкликини көрсәткән. Буниң ғәрб әллириниң вә оттура асия дөләтлириниң бихәтәрлики вә мәнпәәти үчүн зөрүр дәп тәкитлигәниди.  

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.