Америка-хитай истратегийәлик риқабити “соғуқ мунасивәтләр уруши” му?

Америка хитай юқири дәриҗилик әмәлдарлириниң 18-март америкиниң аляска штатидики анкориҗ шәһиридә башланған сөһбәт көрүнүши_кириштүргән сүрәт

Сабиқ совет иттипақи парчиланғандин кейин, америка билән советни иттипақини мәркәз қилған “соғуқ мунасивәтләр уруши” аяғлишип, капиталист қиммәт қарши сотсиялизм үстидин ғәлибә қазанди дәп қаралғаниди. Мутәхәссисләр, һазир америка вә хитай арисидики мунасивәтләрниң демократийә, хусусий мүлүк, қанун-түзүм, ечиветилгән базар, пикир әркинлики қатарлиқ бир йүрүш сиясий түзүм вә қиммәт қарашлирини мәркәз һәм йетәкчи қилған йеңи шәкилдики соғуқ мунасивәтләр урушиға айлиниватқанлиқини илгири сүрмәктә шуниңдәк америка вә хитай арисидики “соғуқ мунасивәтләр уруши” ниң кәскинлишиш еһтималиниң барлиқини көрсәтмәктә.

Йеқинда вашингтон шәһиридики брокиңс институти (Brookings Institution) ниң тәтқиқатчилири “америка хитайға қарита йеңи соғуқ мунасивәтләр оруши елип бериши керәкму? ” дегән нам астида бир доклат елан қилған. Улар сабиқ совет иттипақи билән һазирқи хитай реаллиқиниң пүтүнләй пәрқлиқ икәнликини, америкиниң хитайға қарита йеңи соғуқ мунасивәтләр оруши елип беришиниң һәр икки дөләт үчүн көп зийини болидиғанлиқини көрсәткән. Улар: “хитай совет иттипақиға охшаш америкаға қарши дипломатик вә идеологийәлик риқабәт елип келәлмәйду” дегән.

Һалбуки, пенсилванийә штатлиқ университетниң сабиқ шәрқий асия тәтқиқати пирофессори, америка ташқи ишлар министирлиқиниң сабиқ әмәлдари вилям дуйкер хитайниң америкаға қарши көп тәрәплимилик риқабәт вә тәһдит елип кәлгәнликини билдүрди һәм америка билән хитайниң тоқунуш еһтималиниң барлиқини тәкитлиди. У мундақ деди:

 “биринчи қетимлиқ соғуқ мунасивәтләр уруши билән бүгүн оттурисида чоң пәрқ бар. Һалбуки совет иттипақи вә униң иттипақдашлири көпинчә һалларда капиталистик дөләтләрниң дуня базиридики әвзәлликигә вә үстүнлүкигә хәтәр елип кәлмиди. Бүгүнки күндә, хитай иқтисадиниң күчи вә тәсири капиталистик дөләтләр йүргүзгән иқтисадий үстүнлүкигә биваситә тәһдит елип кәлди. Һазир дуня иқтисади биваситә гирәлишип кәткән. Әлвәттә хитайниң америка вә явропа биләнла әмәс, бәлки дуняниң башқа җайлирида елип бериватқан һәрикити вә тәсиригиму диққәт қилишимиз керәк. Бу, бизгә икки тәрәпниң риқабитиниң өз-ара гирәлишип кәткәнликини көрситиду. Бу әһвалдин келип чиққан биваситә тоқунуш һәр қайси тәрәпләргә биринчи қетимлиқ соғуқ мунасивәтләр урушиға қариғанда техиму чоң хәтәр елип келиду” .

Америкадики мустәқил сиясий анализчи, дуня уйғур қурултийи иҗраийә комитетиниң муавин мудири илшат һәсән әпәнди бу һәқтә сөз қилип, “соғуқ мунасивәтләр уруши” ни хитайниң америкаға қарши бурунла башлатқанлиқини, американиң кечикип тәдбир елишқа башлиғанлиқни тәкитлиди.

 Брокиңс институтиниң мәзкур доклатида йәнә мундақ дегән: “бүгүнки хитай билән совет иттипақиниң түп пәрқи шуки, бейҗиң демократик һакимийәтни ағдуруп ташлимайду яки сиясий әндизисини зорлимайду” .Лекин, илшат һәсән әпәнди әксичә, хитайниң демократийә, қанун-түзүм, ечиветилгән базар, пикир әркинлики қатарлиқ американиң бир йүрүш сиясий түзүм вә қиммәт қаришиға тәһдит елип келиватқанлиқни алаһидә тәкитлиди. У, “ахирида демократийә вә әркинлик өтүп чиқиду. Соғуқ мунасивәтләр урушида америка ғәлибигә еришиду” дәп көрсәтти.

 Вилям дуйкер бу һәқтә сөз баян қилип, америкадики бир қисим хитай мәсилилири көзәткүчилириниң хитай тоғрисида бәк саддилиқ билән пикир баян қилғанлиқини тилға алди. У йәнә америка вә униң иттипақдашлириниң хитайға қарши тәврәнмәслики вә мустәһкәм болуши керәкликини тәкитлиди. У көз қаршини мундақ оттуриға қойди:

 “америка вә униң иттипақдашлири үчүн әң муһими болғини тәврәнмәй вә мустәһкәм болуш керәк. Америка вә униң иттипақдашлири алди билән, өзлириниң җәмийитини яхшилиши вә өзлириниң мәсилисини һәл қилишқа қаритиши керәк. Бундақ болғанда бизниң усулимиз вә юлимиз хитай оттуриға қойған усулдин вә йолдин үстүн туриду. Башқиларға үмид болиду. Сиз вә мән бир аз бурун бу тоғрилиқ параңлаштуқ. Мән, хитайни көзәткүчиләрниң хитайни башқиларниң һәқлиригә һөрмәт қилидиған техиму көп хил вә көп мәнбәлик җәмийәткә тәрәққий қилиду дәп ойлишини саддилиқ дәп ойлаймән. Бу пәқәт арзу вә үмидтинла ибарәт” .

Америка ташқи ишлар министири антони билинкен йеқинда американиң н п р (NPR) радийосиға “америка хитай билән йеңи соғуқ мунасивәтләр орушини халимайду, әмма хәлқара тәртипни қоғдайду” дегән.

Ундақта америка-хитай истратегийәлик риқабити соғуқ урушму? америкадики сиясий анализчи андерс кор(Anders Corr) бу һәқтә көз қарашлирини оттуриға қойди. Униң қаришичә, америка билән хитай иқтисадий, дипломатик вә сиясий мәнпәәтни өз ичигә алған ядролуқ қиммәт қариши сәвәбидин узунға созулған тоқунушқа петип қалған. Буни “соғуқ мунасивәтләр уруши” дейишкә болидикән. У мундақ деди:

 “мениңчә у соғуқ мунасивәтләр орушиға қарап тәрәққий қиливатиду вә соғуқ мунасивәтләр орушиниң барлиқ алаһидиликлиригә охшаш. Әгәр уни америка билән униң иттипақдашлири оттурисидики тунҗи соғуқ мунасивәтләр уруши билән селиштурсиңиз. Сиз мәйли хитай билән америка оттурисидики иқтисадий риқабәткә қараң, експортни контрол қилишиға қараң. яки дипломатийәгә қарайдиған болсиңиз, б д т бихәтәрлик кеңишидә маһийәттә көплигән риқабәт вә ихтилаплар бар. Америка қарши тәрәпни рәт қилиду. Демәкчимәнки хитай ветосини америка оттуриға қойған ишларға қарши ишлитиду. Униңдин башқа һәрбий җәһәттин елип ейтсақ, биз соғуқ мунасивәтләр уруши мәзгилидә хитай тәрәптә ядро қораллириниң наһайити тез қурулғанлиқини вә тәрәққий қилғанлиқни көримиз. Шуңа нурғун охшашлиқлар бар. Мениңчә буни соғуқ мунасивәтләр уруши яки иккинчи қетимлиқ соғуқ мунасивәтләр уруши дейишкә йетәрлик параллел охшашлиқлар бар.”

 Америка принситон университети тарих вә хәлқара мунасивәтләр пирофессори ситивин кокин (Stephen Kotkin) “ташқи сиясәт” журнилида елан қилинған “соғуқ мунасивәтләр уруши давамлашмақта” намлиқ мақалисидә, русийә билән хитайниң тарихта вә бүгүнму ғәрбкә қарши бирлик сәпни бузмиғанлиқи, совет йимирилгән билән русийәниң чоң дөләт ғайисиниң сақлинип қалғанлиқи вә хитайниң русийәниң орнини елишқа урунуп, йеңи соғуқ мунасивәтләр урушини күчәйтиватқанлиқи көрсәткән.

Вилям дуйкер әпәндиниң қаришичә, бәзи анализчилар вә дипломатлар америка билән хитайниң һазирқи мунасивитини соғуқ мунасивәтләр уруши дәп аташни мувапиқ көрмәйдикән. Икки дөләт оттурисидики зиддийәт вә тоқунуш техиму күчәйгән әһвал астида андин буни очуқ-ашкара һалда “соғуқ мунасивәтләр уруши” дәп аташқа башлайдикән.