Америка, хитайниң шейн вә тиму әплириниң бихәтәрликигә диққәт қилишқа башлиди
2023.04.18

Хитайниң дуняниң һәммә йеридә кәң омумлашқан иҗтимаий алақә епи тик-токниң қолланғучиларниң хусусий учур бихәтәрликигә зор тәһдит пәйда қиливатқанлиқи, җүмлидин униң милйонлиған қолланғучиға аит учурларни хитайда архиплиғанлиқи ашкариланғандин кейин бу әп күчлүк тәнқидләргә вә соал-сораққа учриған. Америка, әнглийә вә австралийә һөкүмәтлири бу әпни орган телифонлирида ишлитишни чәклигән болса, американиң монтана штати тунҗи болуп бу әпни хусусий телефонларда ишлитишни чәклигән.
Америка дөләт мәҗлиси тәрипидин қурулған “америка-хитай иқтисад вә бихәтәрлик тәкшүрүш комитети” (USCC) хәтәрниң тик-ток епи биләнла түгимәйдиғанлиқи, башқа хитай әплириниңму охшашла хәтәрлик икәнликини әскәртти.
Мәзкур комитет доклатида хитайниң шйин (Shein) вә тему (Temu) қатарлиқ әплирини нуқтилиқ тәкшүргән. Уларниң дейишичә, бу әпләр пәқәт хусусий учур бихәтәрлики үчүнла тәһдит болуп қалмай, у йәнә мәҗбурий әмгәк ишлитиш вә әқлий мүлк һоқуқиға хилаплиқ қилиш арқилиқ һәқсиз риқабәт муһити шәкилләндүрмәктикән.
14-Апрел күни елан қилинған “шейин, тему вә хитайниң електронлуқ содиси: санлиқ мәлумат хәтири, тәминләш зәнҗиридики мәсилиләр вә сода йочуқлири” мавзулуқ мәхсус доклатта дейилишичә, шейин вә тиму адил болмиған риқабәт усули һәмдә америка қанунидики йочуқлардин пайдилинип, америка сода базирида тез өрлигән. У америка базиридики мода кийим-кечәк содисиниң 50 пирсәнтини игилигән болуп, охшаш саһәдики риқабәтчилири болған “Zara ,H & M” лардин ешип кәткән.
Шейин тор бети (Shein) хитай милярдер кирис шү тәрипидин қурулған болуп, баш мәркизи сингапордики кийим-кечәк тор бети. Американиң блумберг хәвәрләр тори 2022-йили шейнда сетилған кийим-кечәкләрдә ишлитилгән пахтиниң д н а сини тәҗрибә қилиш арқилиқ, бу пахтиларниң дәл уйғур елиниң пахтиси икәнликини җәзмләштүргән иди. Америка һөкүмити “шинҗаң пахтиси” дәп билинидиған бу пахтини уйғурларниң мәҗбурий әмгикигә четишлиқ болғанлиқи үчүн чәклигән болсиму, бу мәһсулатлар шейн арқилиқ америка базириға кәң-кушадә кирмәктикән.
Доклатта көрситилишичә, бундақ болушидики сәвәб, улар хитайдин биваситә һалда америкилиқ истемалчиларға мал сетиш һәмдә һәрбир қетимда заказ қилинған малларниң қиммити 800 доллардин төвән болуш шәрти қоюш арқилиқ таможнидики тәкшүрүштин өтүп кетидикән. Чүнки қиммити 800 доллардин төвән посулкилар америка таможнисида тәкшүрүлмәйдикән. Америкадики уйғур кишилик һоқуқ қурулуши тәтқиқатчиси питир ирвинниң дейишичә, қанундики бу бошлуқ уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ малларниң америка базириға киришини үнүмлүк чәкләшкә тосқунлуқ қилмақтикән. У мундақ деди:
“мәнчә бу уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қанунидики бошлуқ. Шеийн ширкитиниң бу бошлуқтин пайдилинип туруп уйғур мәҗбурий әмгики мәһсулатлирини америкадики истемалчиларға бивастә йәткүзүши һәқиқәтәнму муһим мәсилә. Буни тосуш үчүн америка чоқум қанундики бошлуқни етишниң йоллирини издиши керәк. Америка таможна вә чегра қоғдаш идариси бу һәқтә мәҗбурий әмгәк һәққидә тәтқиқ қиливатқан тәтқиқатчилар вә органлар билән көпрәк һәмкарлишип, шейнға охшаш ширкәтләрни байқаш вә уни тосуш иқтидарини ашуруши керәк. Әң муһими қанундики йочуқни етиш керәк”.
“америка-хитай иқтисад вә бихәтәрлик тәкшүрүш комитети” ниң доклатида көрситилишичә, шейнда сетиливатқан бу әрзан баһалиқ кийим-кечикләр хитайда сүпәт тәкшүрүшидин өтмәйдиған болғачқа униңда адәм бәдинигә һәмдә муһитқа зиянлиқ химийәлик тәркибләрниң интайин көплүки тәтқиқатчилар тәрипидин байқалған. Шейн вә тиму тор беـтидики мәһсулатлар йәнә, нәшр һоқуқи вә әқлий мүлк һоқуқиғиму еғир дәриҗидә хилап болуп, шейн ширкитигә нәшр һоқуқи сәвәбидин ечилған даваларму бар икән.
Тор содиси билән шуғуллиниватқан шейн вә тиму қатарлиқ хитай ширкәтлири америкиниң вә ғәрб әллириниң ширкәтлиридәк өз мәһсулатлирида мәҗбурий әмгәк болмаслиқиға капаләтлик қилиш, пакиз тәминләш зәнҗирлири ишлитиш, мәһсулатларниң сүпитигә капаләтлик қилиштәк қаидиләргә әмәл қилип олтурмиғанлиқтин, америка вә явропадики риқабәтчи ширкәтлири билән һәқсиз риқабәт қилидикән. Мәсилән, тему ширкити қисқиғинә бир йилға йәтмигән вақит ичидә тәминләш сүритиниң тезлики билән америкиниң амазон (Amazon) вә валмарт (Walmart) ширкәтлиридин һалқип кәткән.
Питир ирвин радийомизға қилған сөзидә, америка ширкәтлири яки америкилиқ импорт қилғучилар өз тәминләш зәнҗирлириниң уйғур мәҗбурий әмгикидин халий болушиға капаләтлик қилиш билән һәләк болуватқанда хитай ширкәтлириниң қанундики йочуқтин пайдинилинип кетишидәк һәқсиз риқабәтниң тохтитилиши лазимлиқини ейтти. У мундақ деди: “бу мәсилә америкалиқ сиясәт түзгүчиләргә, мәҗлис әзалириниң алдиға қоюлуши керәк. Америкалиқ импорт қилғучилар уйғур мәҗбурий әмгикини чәкләш қануниға бойсунушқа мәҗбур туруқлуқ, немишқа хитай ширкәтлириниңму бу қанунға бойсунуши тәләп қилинмайду, дегән соални қоюш керәк. Бу мәсилә муназирә қилиниши вә өзгәртилиши керәк”.
“америка-хитай иқтисад вә бихәтәрлик тәкшүрүш комитети” доклатиниң ахирида америка дөләт мәҗлисигә бу һәқтики тәклип-пикирлирини сунған вә “шейн вә хитайдики башқа електронлуқ тиҗарәт ширкәтлириниң америкадики базар үлүшиниң тез сүрәттә ешиватқанлиқини көздә тутуп туруп, америка һөкүмити бу ширкәтләрниң америкиниң қанун-низамлириға әмәл қилиши вә америка ширкәтлиригә қариғанда адаләтсиз һалда әвзәлликкә еришәлмәсликигә капаләтлик қилиши керәк.” дегән. Улар америка дөләт мәҗлиси америкиниң тор тиҗаритигә мунасивәтлик сиясәт-қанунлиридики бошлуқни әткәндила хитайниң шейн қатарлиқ ширкәтлири қоллиниватқан сода әндизисигә тақабил туруп, американиң мәнпәәтини қоғдиялайдиғанлиқини тәкитлигән.
Улар доклатида йәнә мундақ дегән: “билумберг хәвәр ториниң шейндики мәһсулатларниң шинҗаң пахтиси билән ясалғанлиқини испатлап бериши бу ширкәтләрниң америка қануниға хилаплиқ қиливатқанлиқини көрситип берипла қалмай, у йәнә америка һөкүмитиниң хитайдин тор арқилиқ сетивелинған малларни үнүмлүк тәкшүридиған қоралиниң йоқлиғини көрситип бәрди. Америкаға киргән посулкилар, җүмлидин әң юқири сетивелиш өлчими астидики милйонларчә посулка тәкшүрүлмәйду. . . Демәк, мувапиқ хизмәтчи вә техника қораллири болмиса, америка таможнисидики хадимларниң американиң қанун-низамлириға хилап һалда кириватқан әрзан баһалиқ малларни пәрқләндүрүш вә тохтитиши үнүмлүк болмайду”.
Америкадики уйғур һәрикити тәшкилатиниң башлиқи рошән аббас ханим радийомизға қилған сөзидә хитайда ишләпчиқириливатқан һәммә түрдики мәһсулатларда уйғур мәҗбурий әмгикиниң барлиқи һәр күни дегүдәк йеңи испатлар билән ашкарилиниватқан бир шараитта хитайниң һәрқандақ ширкитигә мәҗбурий әмгәккә четишлиқ, дәп туруп муамилә қилиниши вә мунасивәтлик қанун-түзүмләрниң даирисиниң кеңәйтилиши лазимлиқини билдүрди.