Xitayning “Awazi” boluwatqan chet ellik oqughuchilar köpeymekte

Xitay hökümitining xitaydiki uniwérsitétlarda oquwatqan chet ellik oqughuchilar üchün atalmish “Tetqiqat-öginish” namida Uyghur élide orunlashturghan bir yürüsh pa'aliyetlirining köpiyiwatqanliqi bilinmekte. Yéqinda teshkillen'gen “Hazirqi xitayni chüshinish we échiwétilgen shinjangni tonush” témisidiki tetqiqat-öginish pa'aliyiti buning bir misali bolup, ularning mezkur pa'aliyetke qatnishish arqiliq tereqqiy qilghan we échiwétilgen “Heqiqiy shinjang” ni “Éniq” körgenlikini aghzi-aghzigha tegmey maxtap, xitayning “Awazi” bolushi diqqet qozghimaqta.

Xitay bashqurushidiki “Xelq tori”, “Téngshün tori” ning bu birnechche kündiki eng yéngi xewerliride éytilishiche, “Béyjing chet el tili uniwérsitéti” we “Béyjing pédagogika uniwérsitéti” diki 26 dölettin kelgen chet ellik oqughuchilar ürümchi, shixenze, qaramay we altay qatarliq jaylardiki shirket, mektep-uniwérsitét, yéza-kent hemde bir qisim sayahet rayonlirigha barghan. 17-Iyuldin bashlan'ghan 10 kün etrapida élip bérilghan “Hazirqi xitayni chüshinish we échiwétilgen shinjangni tonush” tetqiqat-öginish pa'aliyitige mezkur uniwérsitétlardiki wiyétnam, népal, koréye, uganda, rusiye, sérbiye qatarliq döletlerdin kelgen 80 ge yéqin chet ellik oqughuchi we teywen, xongkong, makawliq oqughuchilar qatnashqan. Mezkur pa'aliyet axirlashqanda orunlashturulghan söhbet yighinida, ular ilgiri özlirining tesewwuridiki peqet “Qarliq tagh, otlaq we qumluq” dep oylighan bu zéminning “Xitayning gherbke échiwétilgen chégra rayoni” gha aylan'ghanliqini, hemde rayondiki yéza igilik, déhqanchiliq, charwichiliq, sana'et, pen-téxnika qatarliq her sahelerdiki “Heqiqiy shinjang” ning kishini ishendürgüsiz tereqqiyat we özgirishlirini “Éniq” körüp, heyran bolghanliqini bes-beste maxtashqan.

Yaponiyediki shizi'oka uniwérsitéti (Shizuoka University) insanshunasliq we ijtima'iy penler fakultétining piroféssori, mongghul tetqiqatchi, mongghul tarixi boyiche mutexessis oxnos chogtu (yang xeyying) (杨海英) ependi xitay uniwérsitétliridiki chet ellik oqughuchilarning “Tetqiqat-öginish” namida Uyghur élide élip barghan bir yürüsh pa'aliyetlirige qarita inkas qayturdi. Uning qarishiche, xitay hökümiti yéqinqi bir mezgildin béri zor meblegh we küch ajritip dölet ichi we sirtidiki bir qisim chet elliklerning “Awazi” din paydilinip, Uyghur élini “Zamaniwilashqan we tereqqiy qilghan”, shundaqla “Ilghar we medeniyetlik rayon” gha aylandurghanliqi heqqidiki keng-kölemlik teshwiqat sho'ari bilen özining Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqini jiddiy rewishte yépishqa urunmaqtiken. U bu heqtiki qarishini bayan qilip mundaq dédi.

 “Mahiyette, xitayning shinjangda yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqi natsistlarning ‛yehudiy chong qirghinchiliqi‚ dinmu wehshiydur. Chünki ular medeniyet qirghinchiliqi élip bérish we ularni assimilyatsiye qilish arqiliq eyni chaghda mongghullarni xitaylashturghandek hazir Uyghurlarning diniy étiqadi, örp-aditi, tili, medeniyiti we tarixini burmilap yoqitip, hetta xitay bilen toy qilishqa mejburlap ularning xitay bilen yughurulushini kücheytiwatidu. Shunga, hazir xitay xelq'ara jem'iyetning tenqidigimu pisent qilmastin, shinjangni misli körülmigen ghayet zor tereqqiyatlargha érishtürgenlikini kozir qilish arqiliq, Uyghur irqiy qirghinchiliqini yoshurmaqta. Buning üchün dölet ichi we sirtigha qaritilghan türlük teshwiqattin nahayiti ustiliq bilen paydiliniwatidu. Nahayiti epsus, bu teshwiqatqa ishtirak qilghuchilar meqsetsiz we meqsetlik halda xitayning toqup yasighan ‛güzel shinjang‚ teshwiqatining bir parchisigha aylanmaqta.”

Amérikadiki “Xelq'ara tinchliq katalizatori” gherbiy shimal rayonluq shöbisining diréktori, Uyghur rayoni we qazaqistanda bir mezgil yashighan we ottura asiya tetqiqati bilen shughullan'ghan doktor bil klark (Bill Clark) ning bildürüshiche, xitayning bu xildiki tetqiqat-öginish we sayahetlirige ishtirak qilghuchilarning xitayning Uyghur élide 2017-yilidin buyan élip bériwatqan Uyghur irqiy qirghinchiliqigha köz yumushi kishini tolimu epsuslanduridiken. U bu heqtiki pikrini mundaq bir Uyghurche jümle bilen bashlidi: “Eger ularning Uyghur dostliri bar bolghan bolsa… shunga men her zaman shundaq deymen, ularning yéqin Uyghur dostliri yoq.”

U sözini dawamlashturup yene mundaq dédi. “Chünki bu sayahetler hemmisi estayidilliq bilen orunlashturulghan. Shunga, bu xildiki pa'aliyet-sayahetlerdin qaytip kélip, shinjangdiki hemme ishlar yaxshi dégen dostlarnimu körüwatimen. Ulargha hemme ishlar yaxshidek, xelqler bextlik bayashat yashawatqandek körünidu. En'gliyede bir yil dawamlashqan Uyghur sotida lagérda hayat qalghanlar, diplomatlar, kishilik hoquq pa'aliyetchiliri hemmisi xitayning Uyghur qirghinchiliqi heqqide guwahliq berdi. Shunga, xitay hökümiti teshwiqat wasitiliri we ulargha yantayaq bolidighan bir qisim kishilerdin paydilinip, dunyaning herqaysi jaylirida Uyghur mesilisini qanunluq shekilde anglitiwatqanlargha taqabil turush üchün bu xildiki teshwiqat sadalirigha mohtaj boluwatidu. Éniq késip éytishqa boliduki, hazir bizning közitishimizde Uyghurlargha qarita aktip irqiy qirghinchiliq élip bériliwatidu. Bu wejidin men kishilerning her küni insaniyetke qarshi jinayet sadir bolghan rayon'gha sayahetke bérish-barmasliqni we kimge ishinishni wijdanen özi qarar qilishi kérek dep oylaymen. Chünki, hazir bu jayda oxshimighan ikki xil hékaye bar. Biri xitay hökümitining hékayisi. Yene biri bolsa, bolupmu yéqinqi yette yil jeryanida balilar-ösmürler, yashlar we ata-anilardin tartip yashan'ghanlarghiche azab-oqubet tartiwatqan Uyghur xelqining nidasidur. Shunga dunyagha bu awazlarni anglitish kérek.”

Bu heqte inkas qayturghan siyasiy analizchi ilshat hesenning qarishiche, Uyghur élidiki bu bir yürüsh “Tetqiqat-öginish” ke qatnashqan xitay uniwérsitétliridiki chet ellik oqughuchilar mahiyette xitayning iqtisadiy jehettiki imtiyazlirigha érishiwatqanlar iken. U inkasida, bu chet ellik oqughuchilarning xitayning Uyghur élidiki “Heqiqiy shinjang” ni “Éniq” köreleydighan teshwiqat “Nishani” qilishtiki gherezliri we u oqughuchilarningmu bu sepke “Ishtirak” bolushi heqqide toxtilip ötti. Ilshat hesenning bildürüshiche, chet ellik oqughuchilar üchün mexsus orunlashturulghan bu xildiki atalmish “Tetqiqat-üginish” nami astida élip bérilghan sayahet pa'aliyetliri, mahiyette xitayning Uyghurlargha hélihem dawamlashturuwatqan irqiy qirghinchiliqini yoshurushtin bashqa nerse emes.

Derweqe, türkiye, qazaqistan, qirghizistan, kanada, ispaniye, amérika we gollandiye qatarliq yette dölettin kelgen 56 neper xitay muhajir yash-ösmürdin teshkillen'gen 2024-yilliq “Xitay yiltizini izdesh sayahiti” namidiki yazliq lagér iyul éyining béshida Uyghur élide tunji qétim élip bérilghan bolup, yéqindin buyan xitay özining “Irqiy qirghinchiliq” ni yoshurush teshwiqatida dölet ichi we sirtidiki chet ellik oqughuchilardin paydilinishni barghanséri kücheytiwatqanliqi ilgiri sürülmekte.