Хитай б д т да өз тәсирини йәниму күчәйтиш үчүн урунмақтикән

Хитай б д т да өзиниң уйғур, тибәт вә хоңкоңлуқлар үстидин йүргүзүватқан бастурушлирини йәнә бир қетим инкар қилған.

Хитай хәлқара радийо қанили (CRI) германчә аңлитишиниң 23-июндики “хитай вәкили шинҗаң тоғрисидики соалларға қарита мәйданини ипадилиди” намлиқ хәвиридә баян қилишичә, әнглийә, австралийә, канада қатарлиқ ғәрб дөләтлириниң вәкиллири вә кишилик һоқуқ тәшкилатлири алдинқи һәптә б д т да давам қиливатқан кишилик һоқуқ кеңишиниң 53-нөвәтлик йиғинида хитай тәрәпкә уйғурлар, тибәтләр вә хоңкоңлуқларниң нөвәттики вәзийити тоғрисида түрлүк соалларни оттуриға қойған. Хитай вәкили яң шявкүн мундақ җаваб бәргән: “шинҗаң билән тибәт нөвәттә сиҗил иқтисадий тәрәққият, иҗтимаий инақлиқ вә муқимлиқ ичидә кишилик һоқуқ тәрәққият тарихидики әң яхши бир дәврни баштин көчүрмәктә. Хоңкоңда ‛дөләт хәвпсизлики қануни‚ йолға қоюлғандин кейин, хоңкоң аһалисиниң асасий һоқуқи вә әркинлики капаләткә игә қилинип, әдлийәниң мустәқиллиқи вә дөләтниң хәвпсизлики үнүмлүк қоғдилишқа еришти.”

Б д т да һәр даим уйғурлар, тибәтләр, хоңкоңлуқлар дуч келиватқан вәзийәт тоғрисида сөз болғанда, хитай вәкиллириниң юқириқидәк ялғанни һеч иккиләнмәй тәкрарлайдиғанлиқи адәткә айлинип қалған. Алдинқи һәптә б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң йиғиниға қатнашқан д у қ программа йетәкчиси зумрәтай әркинниң билдүрүшичә, бу нөвәтму хитай вәкиллири б д т дики сөзлиридә уйғур ирқий қирғинчилиқини түптин инкар қилип, буни америка башчилиқидики ғәрбниң оюни дәп лап урған. Лагер шаһити қәлбинур сидиқму хитайниң шәрқий түркистанда йүз бериватқан паҗиәләргә аит полаттәк пакитларниму б д т да изчил рәт қилип келиватқанлиқини тилға алди.

Диққәтни тартидиғини шуки, хитайниң б д т да немиләрни дәйдиғини әмәс, бәлки б д т хадимлирини қандақ индәккә кәлтүрүп, немә мәқсәткә йәтмәкчи болғанлиқидур. 26-Июн күни хитай ахбарат васитилири аминә муһәммәдниң хитай тәрәпниң тәклипи билән шу күни бейҗиңда зияритини башлиғанлиқини тәшвиқ қилишқан иди. Аминә муһәммәд ханим б д т ниң муавин баш катипи болупла қалмай, йәнә б д т ниң “имканийәтлик сиҗил тәрәққият гурупписи” ниңму рәиси икән. Хитай баянатчиси мав ниң 26-июн мухбирларға қилған сөзидә, аминә муһәммәдниң хитай зияритиниң б д т билән хитай оттурисидики мунасивәтни техиму күчәйтиш үчүн хизмәт қилидиғанлиқини илгири сүргән. Аминә муһәммәд бу зиярити җәрянида бейҗиң, шаңхәй қатарлиқ шәһәрләрни вә җеҗяң, ички моңғул қатарлиқ өлкиләрни зиярәт қилидикән. Әмма б д т да хитай билән ғәрб оттурисидики тоқунушниң темисиға айланған уйғур районини зиярәт қилмайдикән.

Хитай мәтбуатлири йәнә 27-июн күни б д т баш катипи антонио гутересниң хитай хадими шү хавляңни б д т ниң муавин баш катиплиқиға вә б д т тәрәққият программисиниң ярдәмчи мәсуллуқиға намзатлиққа көрсәткәнликини кәң тәшвиқ қилишқан. Шү хавляң 2013-йилидин 2019-йилиғичә б д т тәрәққият программисиниң асия-тинч окян райони ишханисиниң ярдәмчи мәсули вә мәсули, 2019-йилидин башлап б д т баш катипиниң ярдәмчиси һәмдә б д т тәрәққият программиси сиясий бөлүминиң мәсули болуп хизмәт қилған икән.

Хитай немә үчүн б д т дики хизмәтлиригә бу қәдәр җиддий қарайду?

Мәлум болғинидәк, 2022-йили 8-айниң 31-күни б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң сабиқ алий комиссари мишел бачелет уйғурларға мунасивәтлик доклатни елан қилип 36 күндин кейин, йәни 10-айниң 6-күни б д т да “шинҗаңдики уйғурлар вә башқа мусулман милләтләрниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә учраш әһвалини музакиригә қоюш тәклипи” авазға қоюлған иди. Аваз бериш нәтиҗисидә, б д т кишилик һоқуқ кеңишигә әза 47 дөләттин америка башлиқ ғәрб демократик дөләтлири 17 авазға, хитай 19 авазға еришкән, 11 дөләт аваз бериштин ваз кәчкәниди. Буниң билән уйғурлар мәсилисини тунҗи қетим б д т ниң омумий йиғинида күнтәртипкә кәлтүрүш әмәлгә ашмиған иди. Хитай тәрәп өз вақтида буни ғәрб дөләтлири үстидин қазанған бүйүк бир ғәлибә сүпитидә тәбрикләшкән иди.

Д у қ рәиси долқун әйса әпәндиниң баян қилишичә, хитайниң б д т дики оюнлири уйғурларға йүргүзүватқан зулумлирини йошуруш биләнла чәкләнмәйдикән. Хитай һакимийити һәр түрлүк йоллар билән б д т ни өз тизгини астиға киргүзүш, б д т ни өзиниң ирадисигә вәкиллик қилидиған бир органға айландуруш ғайисигә йетиш үчүн, давамлиқ тиришчанлиқ көрсәтмәктикән. Буниң мисаллирини хитайниң б д т хадимлириға узарған қоллиридин көрүшкә болидикән.

Долқун әйса әпәндиниң билдүрүшичә, инсанийәтниң әң чоң мәсилилирини ортақ музакирә қилидиған, қарарға бағлайдиған вә иҗраға сунидиған әң чоң орган б д т болғанлиқи үчүн, хитай бу йәрдики тәсир күчини күчәйтиш үчүн тиришчанлиқ көрсәтмәктикән. Әмма хитай һакимийити б д т ниң нурғунлиған әһдинамилиригә қол қойғанлиқи сәвәблик, б д т ға һесаб бериштә зор мүшкүлатқа дуч кәлмәктикән.