B d t kishilik hoquq aliy kéngishining sabiq xadimi émma réyli: “Xitay b d t ni sétiwalghan”

En'gliye parlaménti tashqi ishlar komitéti 16-aprél  “ Köp tereplik tüzüm ichidiki xelq'ara munasiwet” dégen témida guwahliq anglash yéghini ötküzgen. Guwahliq bérishke  birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy kéngishi ishxanisining sabiq kishilik hoquq xadimi émma réyli (Emma Reilly) xanim alahide teklip qilin'ghan.

Émma réyli xanim b d t omumiy mejlisining ikki re'isining xitaydin para alghanliqi, xitayning ammiwi teshkilat wekillirige parakendichilik salghanliqi we b d t ning Covid-19 heqqidiki doklatini özgertkenliki heqqide guwahliq bergen. U, xitayning b d t ni öz dölet menpe'eti üchün ishlitiwatqanliqini, b d t ning xitay hökümitige “Xeterlik iltipat” larni bériwatqanliqini otturigha qoyghan.

Biz bu heqte tepsiliyrek melumat ilish üchün b d t kishilik hoquq aliy kéngishi ishxanisi bilen alaqilishishke tirishtuq. Emma ular yazghan élxetlirimizge jawab qayturmidi.

Émma réyli xanim xitayning b d t gha körsetken tesiri toghrisida bergen guwahliqi  heqqide radiyomizning ziyaritini qobul qilip mundaq dédi: “En'gliye parlaménti birleshken döletler teshkilatigha eza döletlerning bu organ'gha körsitiwatqan tesiri üstide tekshürüsh élip barmaqta. Tekshürüsh élip bériwatqan eza döletlerning biri  bolsa xitay. Men xitayning b d t ni kontrol qilishqa urunuwatqanliqi, ularning birlikte xelq'ara tertipning asasi qa'idilirige qandaq dexli-teruz qiliwatqanliqi we b d t qurulmilirining bu qanunsiz qilmishliridin qandaq yépip kéliwatqanliqi heqqide guwahliq berdim. Xitay  biwasite b d t emeldarlirigha para béridu. Ular bash katip üchün meblegh sélish fondi tesis qildi, yeni bash katip xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushi pilani astida élip barghan her qandaq herikitini tenqid qilalmaydu.  Chünki bu pilanni b d t ning siyasiti süpitide yolgha qoyghan. Uningdin bashqa xitay yene b d t ni yiligha 10 milyon dollar meblegh yürüshtürüsh fondi bilen teminleydu.  Bash katip bu mebleghni özi yaqturidighan her qandaq türge xejlise bolidu. B d t bundaq türdiki mebleghni héchqandaq yerdin alalmaydu.  Mahiyet jehettin éytqanda, yiligha 10 milyonluq erzan baha bilen,  b d t ning xitayning barliq kishilik hoquq depsendichilikige süküt qilishi sétiwélindi. Emeliyette bu hemmige ayan  bolghan bir uchur. Bu gep déyiliwatqinimu bir qanche yil boldi, emma bu mesilini  bir terep qilishi qolay emestek turidu.  Men en'gliyening bu tekshürüshning netijiside bu mesilini hel qilsiken, dégen ümidtimen.”

Émma réyli xanim b d t qarmiqidiki kishilik hoquq aliy kéngishi (OHCHR) ning 2013-yilidin buyan b d t yighinigha qatnishidighan Uyghur we tibet wekillirining isimlikini xitay hökümitige yollap bériwatqanliqini ashkarilighanidi. Shundaqla bu heqte amérika hökümitige bir parche xet yazghan bolup, uningda kishilik hoquq aliy kéngishining xitay hökümiti “Düshmen” dep qaraydighan kishilerning b d t yighinigha qatnishish ehwali, waqti qatarliq uchurlarni yighindin burun xitay hökümitige yollap bérip kelgenlikini pash qilghan.

U mushuninggha oxshash b d t ning özining tüp pirinsiplirigha uyghun bolmighan meshghulatlarni élip baridighanliqini ashkarilighanliqi üchün 2021-yili  xizmitidin boshitilghan.

Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa ependi b d t kishilik hoquq aliy kéngishi teripidin xitaygha bérilgen tizimlikte bar bolup, u xitayning uninggha keltürgen parakendichilikini anglatti. U  mundaq dédi: “ B d t xitay hökümiti bilen biwasite körüshidighan muhim  bir orun. Xitay qanchilik tosqunluq qilishidin qet'iynezer biz b d t diki ornimiz üchün kürishimizni dawamlashturimiz.”

2022-Yili eyni waqittiki birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissari mishél bachilét b d t diki wezipisidin resmiy ayrilishtin burun, yeni 31-awghust küni Uyghur rayonidiki kishilik hoquq ehwali toghrisidiki doklatni élan qilghan. 48 Betlik bu doklatta, “Xelq'ara jinayi ishlar qanunigha asaslan'ghanda, xitay hökümitining  Uyghur we bashqa musulmanlargha yürgüzgen xalighanche tutup qiyin-qistaqqa élish, ayallargha jinsi zorawanliq qilish we ularni tughmas qiliwétish, a'ililerni weyran qilip, ata-anilar bilen balilirini bir-biridin ayriwétish qatarliq jinayetliri xelq'ara jinayet, yeni insaniyetke qarshi jinayet shekillendüridu”déyilgenidi.

B d t omumiy kéngishi shu yili 8-séntebir küni awstriyelik diplomat, b d t bash katipi ijra'iye ishxanisining siyasetke mes'ul mu'awin bash katipi wolkér türkni b d t kishilik hoquq kéngishining aliy komissarliqigha teyinligenidi. Wolkér türk özlirining xitay hökümiti ijra qiliwatqan nöwettiki siyasiy tedbirlerni yéqindin közitip mangidighanliqini éytqan bolsimu, hazirghiche birer  konkrét heriket élip barmighan. Birleshken döletler teshkilatining bash katipi antoniyo gutérrésmu her qandaq yighinda pelestindiki musulmanlarni qollap ochuq pikir bayan qilghan bilen xitayning Uyghurlargha yürgüzgen siyasiti heqqide söz qilishtin da'im özini qachurup kelgen.

Émma réyli xanim bu heqte söz qilip, antoniyo gutérrésni ikki yüzlimichilik bilen eyiblidi: “Antoniyo gutérrés X de özining ghezzediki pelestinliklerning iptar qilalmighanliqidin qanchilik köngli yérim bolghanliqini yazdi. Emma 2017-yildin bashlap iptar qilalmaywatqan Uyghurlar heqqide u héchnéme démidi. U bu yerde pütünley qosh ölchem qolliniwatqan bolup, dawam qiliwatqan irqiy qirghinchiliqqa sel qarap, bir guruppining kishilik hoquq mesilisi heqqide sözleydu, emma yene bir guruppiningkini tamamen untup qalidu.  Birleshken döletler teshkilati eslide biterep bolushi kérek. U mesililerge otturida turup mu'amile qilishi kérek. Emma b d t hazir bundaq funksiyesini yoqatti. Uning ghezzediki dehshetlik azab-oqubetlerni sözlishi pütünley toghra, emma u Uyghurlargha yüz bergen dehshetlik azab-oqubetlernimu sözlishi kérek. Méningche uning Uyghurlargha kelgende tilining tutulup qilishi éniqla ashu meblegh fondi bilen baghlinishliq. U özi yaqturghan türliri üchün yiligha alghan 10 milyon dollargha  b d t ni xitaygha sétip berdi. Nöwettiki b d t ning weziyitige qarighanda, u xelq'ara qa'idilerni qollanmasliq heqqide qararini bérip bolghandek turidu.  Uning bundaq qilishidiki birdinbir seweb xitayni razi qilishtin ibaret, xalas.”