Amérika siyasetchiliri: “Xitay amérikagha düshmen küchler bilen birliksep tüzüwatidu”

Amérika-xitay istratégiyelik riqabet pewqul'adde komitétining re'isi mayk gallagér(Mike Gallagher) “Mustebitlerning ittipaqlishishi-xitay hökümitining amérikaning düshmenlirini qollishi” mawzuluq ispat anglash yighinida sözlimekte. 2024-Yili 30-yanwar, washin'gton.

30-Yanwar küni, amérika dölet mejlisidiki amérika-xitay istratégiyelik riqabet pewqul'adde komitétida “Mustebitlerning ittipaqlishishi-xitay hökümitining amérikaning düshmenlirini qollishi” mawzuluq bir ispat anglash yighini ötküzülgen. Xitay, rusiye we iran qatarliq mustebit hakimiyetlerning qandaq qilip amérikagha qarshi birliksep hasil qiliwatqanliqi we buninggha qandaq taqabil turush heqqide munazire bolghan bu yighinda, amérika-xitay istratégiyelik riqabet pewqul'adde komitétining re'isi mayk gallagér échilish nutqi sözligen. U, mustebit hakimiyetlerning amérikagha qarshi birliksep hasil qiliwatqanliqidek weziyetning del 1918-1939-yilliri arisida gérmaniyening “Wérsal shertnamisi” gha xilap halda qaytidin qorallinish we amérika düshmenliri bilen ittipaqlishish tarixigha oxshatqan.

U, mundaq dégen: “Chérchil eyni chaghda gérmaniyening qorallinish we ittipaqlishish dewrini bir qétimliq boran-chapqunning chiqishigha oxshatqan idi. Bügün bu boran-chapqunning shepisi yene kéliwatidu. U qaytidin shekilliniwatidu. Xitay ikkinchi dunya urushidin buyanqi eng chong herbiy küch bolup quruluwatqan, shundaqla téhran, moskwa we pyongyang bilen dost tartiship, ularni etrapigha toplawatqan mushu minutlarda, biz tarixtiki tejribe-sawaqlar üstide qayta oylinishimiz kérek.”

Mayk gallagér amérikaning bu mustebit hakimiyetlerge taqabil turush üchün keskin pozitsiyede siyaset yürgüzüshi lazimliqini eskertken.

selectcommitteeontheccp.house.gov

Mezkur komitétning hey'et ezasi raja krishnamorti (Raja Krishnamoorthi) kirish sözide, xitayning dunya tinchliqigha her jehettin tehdit shekillendürüwatqanliqini éytqan. U, xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqini buninggha misal qilip körsetken we mundaq dégen:

“Shi jinping hakimiyet béshigha kelgendin kéyin démokratiye, uniwérsal qimmet qarashlar, axbarat erkinliki we ijtima'iy qurulushlargha oxshash ‛xata idé'ologiye‚lerning singip kirishini cheklesh heqqide 9-nomurluq höjjetni élan qildi. Xitay kompartiyesi hazir zhornalistlar we öktichilerni türmige tashlawatidu, öltürüwatidu we ghayib qiliwatidu. Ular shinjangdiki Uyghurlargha irqiy qirghinchiliqni dawam qiliwatidu.”

Raja krishnamorti sözide yene xitay hökümitining zoriyiwatqan herbiy küchi, jenubiy déngizdiki ighwagerchiliki we bashqa mustebit küchler bilen til biriktürüsh arqiliq peyda qiliwatqan xirislirini tilgha élip, “Bizning démokratiyeyimiz, qimmet qarashlirimiz héchqachan bundaq éghir tehditke uchrap baqmidi” dégen.

Mezkur yighinda amérikaning sabiq tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo (Michael R. Pompeo) Bilen 2011-2013-yilliri arisida wezipe ötigen sabiq dölet mudapi'e ministiri lé'on panétta (Leon Panetta) özlirining köz qarashlirini ortaqlishishqa teklip qilin'ghan. Amérikaning diplomatiye we istixbarat saheside xizmet körsetken bu ikki zat yighinda dunyadiki weziyetning barghanséri murekkeplishiwatqanliqini, démokratik qimmet qarashlarning küchlük xirisqa duch kéliwatqanliqini tekitleshken.

selectcommitteeontheccp.house.gov

Sabiq tashqi ishlar ministiri mayk pompéyoning qarishiche, dunyaning her bir bulungida bash kötürüwatqan urush we kirizislar xitay, rusiye, iran we shimaliy koréyege chétishliq bolup, ular bu toqunushlarni biwasite yaki wasitilik halda iqtisadiy yardem we qoral yardimi bilen qollap kéliwatqan iken.

Mayk pompéyo xitay tehditidin söz achqanda, bu tehditning hergizmu amérikaliqlar oylighandek uzaqta emes, belki amérikaning ichide ikenlikini tilgha alghan. U, “Biz xitay kompartiyesi peyda qiliwatqan tehdit heqqide oylan'ghinimizda köz aldimizgha peqetla teywenni keltürsek bolmaydu. Eksiche biz los-anzhélés, dénwér, paytext washin'gton, chikago we méning yurtum kanzasni köz aldimizgha keltürüshimiz kérek. Xitay kompartiyesi derwazimizning ichide turup, bizning menpe'etimizge qarshi jiddiy heriket qiliwatidu.” dégen.

Mayk pompéyo xitay kompartiyesige taqabil turushning ikki partiye otturisidiki siyasiy mesile emes, négizlik mesile ikenlikini, shunga jumhuriyetchiler we démokratchilardin ibaret her ikki partiyening ortaq bir nishan üstide birliship, zich hemkarlishishi zörürlükini tekitligen. Pompéyo ependi özining baydén hökümitining bir qisim tashqi siyasetlirini tenqid qilsimu, biraq uning xitay tehditige taqabil turush tirishchanliqini dawam qilghanliqidin xursen bolghanliqinimu tilgha élip ötken.

Amérikaning sabiq dölet mudapi'e ministiri lé'on panétta xeterning zorluqini agahlandurghan. U, “Biz xeterlik dunyada yashawatimiz. Dunyaning her qaysi jayliridiki mustebitler gherbning qimmet qarishi we menpe'etige jeng élan qilip, démokratiyeni dölet bashqurushning nachar endizisi süpitide inawetsiz qilishqa tirishiwatidu.” dégen. U, buning tor dunyasida saxta uchur tarqitish we teshwiqat heriketlirini qilish؛ xitay we rusiye qatarliq döletlerning az tépilidighan minéral madda qatarliqlarni amérikagha qarshi iqtisadiy qoralgha aylandurush؛ mustebitlerni közitish we tajawuzchiliqning aldini élish üchün layihelen'gen xelq'araliq organlarni buzush qatarliqlarda öz ipadisini tépiwatqanliqini bildürgen. Panétta ependi hazirqi toqunushlarning dunyaning kélechikini belgileydighanliqini tilgha élip mundaq dégen: “Hazir xirislar qoralliq toqunushqa aylinip ketti. Buni rusiye prézidénti wiladimir putinning 2022-yili ukra'inaliqlarning qarar qilish hoquqini ret qilip, ukra'inagha tajawuz qilishi ispatlap berdi. Men ukra'inaliqlar qiliwatqan urushni peqet özlirining démokratiyesini qoghdaydu, depla qarimaymen, ular démokratiyedin ibaret pütkül uqumni qoghdawatidu. Bu urush démokratik döletler bilen mustebit döletler arisida dunya miqyasida élip bériliwatqan téximu chong idiyewiy urushning wekili bolup, u 21-esirdiki dunya démokratiyesining teqdirini belgileydu.”

Panétta sözide xitay peyda qiliwatqan tehditning zorluqi heqqide mexsus toxtaldi. U shi jinpingning özining “Gherb chöküwatidu, sherq yüksiliwatidu” dégen nezeriyisini algha sürüsh üchün mewjut toqunushlardin paydiliniwatqanliqini bildürgen. U, “Biz shi jinpinggha qet'iy sel qarimasliqimiz kérek, chünki u amérikaning muqimliqigha buzghunchiliq qilidighan herqandaq bir pursetni qoldin bermeydu” dep eskertken.

Yuqiriqi rehberler “Xitay bashchiliqidiki mustebit hakimiyetlerge qandaq taqabil turush kérek” dégen mesile heqqidiki köz qarashlirini otturigha qoyghanda, birdek amérikaning aldi bilen öz qimmet qarashlirida ching turushi we uni qoghdashta keskin bolushi zörürlükini bildürüshken.

Panétta ependi, shérik döletler ara hemkarliqni kücheytishning muhimliqini otturigha qoyghan. U sözide “Mustebitlerning birlishishi xeterlik bolsimu, biraq ularning hemkarliqining küchi, emeliy ehwali we kölimi hergizmu amérika we uning shérik döletlirige yetmeydu, shunga amérikaning choqum shérikliri bilen hemkarliqni ashurushi, hemmidin muhimi shériklirige bergen wediside ching turushi lazim” dégen.

Ular yene amérikaning her jehettin küchlinip, qarshi terepni tereddütke sélish alahidilikini östürüshinimu, bu xirisni hel qilishtiki muhim amillarning biri, dep körsetken. Ularning qarishiche, xitay bilen qoralliq toqunush yüz bérishning aldini élishning ünümlük usuli xitaygha qattiq we keskin pozitsiyede bolush, teywenni qollashni dawamlashturush, démokratik qimmet qarashlarda ching turush arqiliq uni tizginlesh, xitayning jasaritini sundurushtin ibaret, dégen.

Mayk pompéyo ependi yighinda, amérikaning xitay we rusiyege qaratqan siyasitining özini mudapi'e qilishtin ibaret passip siyaset bolmastin, belki aktip siyaset bolushi lazimliqini bildürgen. Panétta ependi, amérikaning hem iqtisadiy jehettin hem herbiy jehettin küchlinish arqiliq, bu döletlerni niyitidin yandurush xaraktérlik siyaset tutushi lazimliqini éytqan. U yene amérikaning shérik döletlerge bergen wediside ching turup ishench ata qilishi, dunyawi rehberlik rolini qaytidin jari qildurup, xelq'ara bilen bolghan alaqisini kücheytishining mustebit düshmen hakimiyetlerge ortaq taqabil turushni ishqa ashurushta muhim rol oynaydighanliqini tekitleshken.

Mezkur yighinda her ikki guwahliq bergüchi xitay, rusiye, iran we shimaliy koréyening dunyada mustebitlikni ilgiri sürüsh üchün heriket qiliwatqanliqini we xitayning buningdiki asasliq rolchi ikenlikini ortaqlashqan.