Xitayning Uyghur diyaridiki chaghan körünüshliri medeniyet qirghinchiliqining ich yüzini ashkarilimaqta

Xitayning bu yilliq chaghan bayrimi yétip kélishi bilen, xitay da'iriliri Uyghur diyarida bu bayramdin paydilinip élip bériwatqan “Jungxu'a milliti ortaq bayrimi” liq teshwiqatini zor küch bilen ewj aldurghan.

“Tengritagh tori”, “Shinjang géziti” qatarliq rayondiki xitay hökümet taratqulirida, Uyghur we bashqa yerlik milletlerning atalmish “Chaghan bayrimiliq xoshal keypiyati” ni teshwiq qilidighan mexsus sehipiler échilghan. Uningda “Yéngi yilni birlikte tebrikleyli!” “Yolwas yili qutluq bolsun!” “Bahar bayrimini kütüwalayli!” dégendek témilardiki süretlik xewerler arqa-arqidin bésilghan. Bu xewerlerde Uyghurlarning xitaylardin békitilgen “Qoshmaq tughqan” liri bilen tügür tügüp, chaghanni birlikte tebrklewatqanliqi teshwiq qilin'ghan. Her qaysiy sheherler, yéza-kentler, mehelle komitétliri, asasliq bazarlar, kocha doqmushliri we herqaysi qatnash tügünlirige “Yolwas möchili”, “Bext xéti” dégendek Uyghurlargha yad bolghan, en'eniwiy xitay medeniyitining éléméntliri eks etken xet-lozunkilar chaplan'ghan.

Bu yilliq chaghan mezgilide nurghun jaylarda Uyghurlarning yene kolléktip chaghanliq oyun qoyushqa orunlashturulghanliqi melum. Hetta Uyghurlar noposi eng zich bolghan xoten shehiridiki herqaysi yéza-bazarlarda “Ezhderha ussuli” wekiller etriti teshkillep, ittipaq meydanida “Bahar bayrimini kütüwélish, yéngi bir yilni tebriklesh” pa'aliyiti orunlashturulghan. Chaghanliq pa'aliyetlerde xitayche kiyindürülgen Uyghurlarning yelpügüchlerni tutup, xitay ussul yétekchisining buyruqigha masliship, xitayning shir ussuli, ezhdeha ussuli, yanggir usullirini oynap, parattin ötüwatqan kürünüshlermu intayin köp. Xitay taratqulirining süretlik xewerlirde yene yillardikidek, Uyghur we bashqa xitay bolmighan milletlerning öylirige panus ésilip, ularning xitay “Qoshmaq tughqan” liri bilen bille tügür yégenliki teshwiq qilin'ghan.

Halbuki, ijtima'iy taratqularda xitay hökümitining Uyghur élida sün'iy yaritiwatqan chaghanliq keypiyat hemde bu xil teshwiqat sehnisidiki oyunlarning yenimu inchike détalliri qisqa wédiyolarda yenimu janliq ipadilenmekte.

Ijtima'iy taratqulargha toxtimay tarqiliwatqan Uyghurlarning chaghan ötküzüshke mejburliniwatqanliqigha a'it qisqa sinliq körünüshlerning beziliride, Uyghur qiz-chokanlirining soghuq hawagha qarimay népiz rexttin tikilgen xitayche “Chipaw” (xitay pasondiki köynek) kiyip, chong kochilarda tonglap-titrep, rahetsiz halda parattin ötüwatqanliqi körsitilgen. Uningdin bashqa Uyghurlarning hökümet teshkilligen chaghanliq köngül échish medeniyet-sen'et pa'aliyetliride rol élishqa mejburliniwatqanliqi melum.

Uyghurlardiki bu xil yalghan chaghanliq keypiyat shundaqla ularning xitaylar bilen birlikte chaghan ötküzüshke mejburliniwatqanliqi, chet ellerdiki Uyghurlarni qattiq perishan qilmaqta. Bolupmu xitay a'ililiride chaghan ötküzüwatqan Uyghur ayallarning choshqa göshi yéyishke, xitay erlirige yükünüp tazim qilishqa mejburlinishi, shuningdek Uyghur ayallirining xorlan'ghan we kemsitilgen keypiyatliri eks-ettürülgen bir qisim kürüönüshler, muhajirettiki Uyghurlarda küchlük tenqidiy inkaslarni qozghimaqta.

2019-Yilining axiri xitaydin qutulup chet elge chiqalighan Uyghur lagér shahidliridin qelbinur sidiq xanim, bu heqte ziyaritimizni qoghul qildi. U öziningmu Uyghur diyaridiki waqtida meyli mektepte oqutquchiliq qiliwatqan chaghlirida bolsun yaki mehelle komitétida ishlewatqan waqtida bolsun, xitay da'irilirining bir tutash orunlashturghan chaghan bayrimiliq pa'aliyetlirige qatnishishqa mejburlinip kelgenlikini bildürdi. U her qétimliq mejburiy chaghan ötküzüshning özige we bashqa Uyghurlargha, hetta nariside ösmür balilarghimu intayin zor xorluq hés qildurghanliqini, emma türlük tehditler astidiki Uyghurlargha bashqa tallash yoqliqini eskertip ötti.

Qelbinur sidiqning bildürüshiche, xitay hakimiyiti chaghan bayrimi qatarliq xitayning e'eniwiy bayramlirini lagérlar bashlan'ghandin buyan, ilgiriki yillargha qarighanda téximu shiddet bilen Uyghurlargha mejburiy téngishqa bashlighan. Uning tekitlishiche, gerche bu xil siyasiy orunlashturushlar xitay hükümiti teripidin belgilen'gen bolsimu, emma bu siyasetni ijra qiliwatqanlar bashqa milletlerning medeniyige we örp-adetlirige qilche hürmet tuyghusi yoq xitaylar iken. Ular Uyghurlarning ghururigha tégidighan choshqa göshi terkibi bolghan chaghanliq yémeklerni yéyishke mejburlash, haraq ichishke qistash qatarliq usullar arqiliq Uyghurlarning sadaqitini sinashqa urunidiken.

Uyghur diyari weziyiti we xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasetliri üstide analiz yürgüzüp kéliwatqan közetküechilerdin élshat hesen ependi, xitayning chaghan mezgilidiki bu xil pa'aliyetlerge Uyghurlarni mejburlash hadisilirining Uyghurlar merkezliship olturaqlashqan qeshqer, xoten, aqsu qatarliq wilayetliride téximu éghir ikenlikini ilgiri sürdi. U irqiy qirghinchiliqning bir qismi bolghan medeniyet qirghinchiliqining Uyghur diyarida künsayin chongqurlishish derijisidin qattiq endishe qiliwatqanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Xitayning öz medeniyitini Uyghurlargha mejburiy téngish arqiliq yoq qiliwatqini peqetla Uyghurdin ibaret bir milletning medeniyiti bolmastin, belki insaniyet medeniyitining intayin parlaq hem muhim bir qismidur.”