Ши җинпиң “хитай чүши” ни әмәлгә ашуруш үчүн, “бир бәлбағ бир йол” пиланини давамлиқ йолға қоймақчи болған

Хитай рәиси ши җинпиң вә башқа рәһбәрлири хитай компартийәсиниң музейини зиярәт қилғанда компартийәсигә қәсәм қилди. 2021-Йили 18-июн, бейҗиң.

Хитай рәиси ши җинпиң үчинчи қетим һоқуқни қолға алғандин кейин, өзи башлиған “бир бәлбағ бир йол” қурулушини һәр қандақ бәдәл төләшкә қаримай давамлаштурмақчи болған.

“җәнубий хитай сәһәр почтиси гезити” ниң хәвәр қилишичә, ши җинпиң җүмә күни тайландниң баңкок шәһиридә өткүзүлгән “асия-тинч окян иқтисадий һәмкарлиқ йиғини” (APEC) да тайланд баш министири прают чаноча (Prayuth Chan-Ocha) билән көрүшкәндә: “хитай келәр йили үчинчи нөвәтлик ‛бир бәлбағ бир йол‚ хәлқара һәмкарлиқ мунбирини өткүзүп, асия вә дуняниң тәрәққияти үчүн йеңи күч қетишни ойлишиду” дегән.

Ши җинпиң йәнә өткән нәччә он йилда асия-тинч окян дөләтлириниң җуш уруп раваҗланғанлиқини ейтип өткәндин кейин, “дуня һазир тарихниң төт йол еғизиға кәлди, асия-тинч окян дөләтлири илгирики һәр қандақ вақиттикидинму бәк муһим рол ойнаватиду” дегән.

Хәвәрдә көрситилишичә, ши җинпиң 2013-йил башлатқан “бир бәлбағ бир йол” қурулуши хитайниң явро-асия, африқа вә шәрқий җәнубий деңиздики дөләтләрниң ул әслиһәсигә мәбләғ селиш қурулуши болуп, униңға қетилған дөләтләр вә хәлқара органлар 150 кә йәткән. Бу қурулуш хәлқарада хитайниң “чоң дөләт дипломатийәси” истратегийәси дәп тонулған болуп, 2017-вә 2019-йилдики “бир бәлбағ бир йол” муһакимә мунбиригә 200 нәччә дөләттин кәлгән рәһбәрләр вә органлар қатнашқаниди. Ковид юқуми тарқалғандин кейин бу мунбәр тохтап қалған. Аридин 4 йил өткәндә өткүзүлидиған бу мунбәр хитайниң ковид юқуми мәзгилидин кейин пиланлиған чоң көләмлик хәлқаралиқ паалийити һесаблинидикән.

Түркийә һаҗәттәпә университетиниң дотсенти, истратегийә мутәхәссиси, доктор әркин әкрәмниң билдүрүшичә, һәр қандақ мустәмликичи дөләт қорал күчи яки сода билән мустәмликичилик қилиду. Хитай һазир сода арқилиқ мустәмликичилик қиливатқан дөләт, у мушу йол билән хам әшя вә базарни игиләп, техиму күчлиниш вә тәсир даирисини кеңәйтишни пиланлиған.

Әмма хитай бу йил әтияздин башлап ковид билән елишиватқан болуп, ши җинпиңниң “юқумни нөлгә чүшүрүш сиясити” ни иҗра қилишта бәсләшкән хитай әмәлдарлири шаңхәй, үрүмчи, ғулҗа қатарлиқ шәһәрләрдә ачарчилиқ пәйда қилған; хитай өзиниң чеграсини пүтүнләй тақиған һәмдә саһибханилиқ қилған хәлқаралиқ чоң паалийәтләрни әмәлдин қалдурғаниди. Гәрчә хитай йеқинқи күнләрдә бу сияситини бошатқан болсиму, юқумдарлар, болупму уйғур районидики юқумдарларниң шиддәт билән көпийишкә башлиғанлиқи мәлум.

Хәвәрдә көрситилишичә, “бир бәлбағ бир йол” қурулуши әслидә хитай һөкүмитиниң дуняға тәсир даирисини кеңәйтиштики әң муһим истратегийәси болуп, кейинки йилларда оттура асия вә африқадики бәзи дөләтләр, болупму пакистан билән сириланка хитайниң қәрзигә боғулуп қалғандин кейин бу истратегийәниң маһийәттә бир “қәрз тозиқи” икәнликини оттуриға чиққан вә униң намиму җәлп қилиш күчини йоқатқан. Хитай һөкүмити дәрһал гепини өзгәртип, дөләт таратқулирида “бир бәлбағ бир йол һәмкарлиқи”, “бир бәлбағ бир йол шериклик мунасивити” дегәндәк намларни ишлитишкә башлиған.

Доктор әркин әкрәм хитайниң “бир бәлбағ бир йол” пиланиниң әмәлийәттә хитайға пайдилиқ болған сода йоли вә истратегийәлик қатнаш түгүни бәрпа қилиш үчүн йолға қоюлғанлиқини оттуриға қойди.

Хитай мәтбуатлириниң инкасиға қариғанда, 2023-йил хитайниң “бир бәлбағ бир йол” пиланиниң йолға қоюлғанлиқиниң 10 йиллиқи болуп, хитай әгәр ковид үстидин ғәлибә қилип қалса, бу мунбәр келәр йил 9-айда дағдуғилиқ ечилидикән. Шундақла бу йиғин хитайниң “ишикни сиртқа техиму кәң ечиветиш, дуня сәһнисидә техиму чоң рол ойнаш” ишәнчини көрситип беридикән.

Оксфорд омния хәлқара тәтқиқат мәркизиниң қурғучиси вә баш директори елина бернини (Elena Bernini) зияритимизни қобул қилип, хитайниң “бир бәлбағ бир йол” қурулушини давамлаштуруш ишәнчиниң вийетнамға охшаш хитайни қоллаватқан вә униң билән мәнпәәтдаш дөләтләрдин келиватқанлиқини билдүрүп мундақ деди: “бу шуни көрситидуки, хитай ташқи дуняда ишәнч турғузуш зөрүр дәп қарайду, ички қисимда болса ши җинпиң бир бәлбағ бир йол пиланини ишқа ашуруш үчүн вийетнамға охшаш район шериклирини хитайни қоллашқа майил қилиши керәкликини билиду. Ши җинпиңниң йеңи йөнилиши, йеңи истратегийәси: вийетнамни транспорт арқа базисиға айландуруп, явропа иттипақи билән американиң җаза вә таможна беҗидин сақлиниш. Ши җинпиң вийетнамниң хам әшяси вә әрзан әмгәк күчини халайду, шундақ қилғанда хитайниң техиму көп пайда алидиған йошурун тиҗаритини сақлап қалиду. Бу бәлким ши җинпиңниң бу қетим вийетнам компартийәсиниң башлиқи нигуйен фу троң билән көрүшүшни башқа дөләт башлиқлиридин үстүн орунға қойғанлиқиниң сәвәби болса керәк”.

Елинаниң билдүрүшичә, русийә билән хитай охшашла вийетнамни ташқи сода вә транспорт арқа базиси қилған болуп, вийетнам қатарлиқ дөләтләр әгәр хитай базиридин мәлум нисбәтни игилисә, хитайниң бир бәлбағ бир йол содиси аҗизлишидикән. У бу һәқтә мундақ деди: “русийәму иқтисадий җазадин сақлиниш үчүн вийетнамни транспорт арқа базисиға айландурушқа урунди. Русийә украинаға һуҗум қилғандин кейин, хитай русийәгә берилгән иқтисадий җазаға қаримай, русийәниң қара яғичини киргүзүп униңға хитайниң маркисини чаплиди, андин уни вийетнамға киргүзүп, өй җаһазлири ясап, ғәрб дөләтлиригә сатти. Хитайниң малларни төкмә қилип сетишиға қарши таможна беҗи йолға қоюлғандин кейин, бир қисим хитай ширкәтлири вийетнамға көчүп кәлди. Алдинқи әсирниң 70-йиллирида америка санаити хитайниң деңиз бойи районлириға кәлгәниди, һазир болса хитай ширкәтлири аста-аста вийетнамниң деңиз бойи районлириға җайлашмақта, бу ширкәтләрниң вийетнамғиму пайдиси тәгкән билән, улар йәнила хитайниң контроллуқида. Ши җинпиңниң үчинчи қетим һоқуқ тутуши вийетнамниң күн тәртипи, муһим сиясәтлири, җүмлидин ‛ир бәлбағ бир йол‚ пиланиға қетилишини өзгәрмәслики мумкин, әгәр вийетнам өзигә охшаш дөләтләр қатарида хитай базирини бөлүшүвалса, әһвалда өзгириш йүз бериши, хитайниң ‛бир бәлбағ бир йол‚ содиси аҗизлишиши мумкин”.

Доктор әркин әкрәмниң қаришичә, “бир бәлбағ бир йол” пилани ши җинпиңниң “хитай чүши” ни әмәлгә ашурушиниң асаси, асия дөләтлирини өз әтрапиға топлап, америка вә ғәрб дөләтлиригә тақабил турушиниң муһим бир истратегийәлик йоли. Шуңа у бу пиланни әмәлгә ашуруш үчүн давамлиқ күчәйдикән.

Һалбуки илгирики хәвәрләрдә мәлум болғинидәк, америка, японийә вә австралийә қатарлиқ дөләтләр “бир бәлбағ бир йол” қурулушини хитайни мәркәз қилған дуняви сода тори дәп тонуған һәмдә 2019-йили униңға қарши “көк нуқта сода тори” шәкилләндүргән; 2021-йилиға кәлгәндә, “7 дөләт иттипақи” ниң “дуняни техиму гүзәлләштүрүш” тәшәббусини йолға қойғаниди. Униңдин башқа амеракиму “әркин вә очуқ һинди-тинч окян истратегийәси” (FOIP) дәп атилидиған қарши пиланни оттуриға қойған болуп, бу истратегийә бихәтәрлик, иқтисад вә идарә қилиштин ибарәт үч асастин тәркиб тапқан. Һиндистан билән малайсияму хитайниң бу пиланиға көп қетим қарши чиққан болуп, һиндистан “хитай-пакистан иқтисад каридори һиндистанниң игилик һоқуқи вә земин пүтүнлүкигә тақишидиған мәсилә” дәп қариған болса, малайшияниң сабиқ баш министири махатир муһәммәд дәсләптә хитай ширкәтлириниң тәләплириниң қаттиқ икәнликини көрүп, һәрқайси дөләтләргә “бир бәлбағ бир йол” пиланиға кириштин сақлинишни тәвсийә қилған, әмма кейин мәйданини өзгәрткәниди.