Shi jinping “Xitay chüshi” ni emelge ashurush üchün, “Bir belbagh bir yol” pilanini dawamliq yolgha qoymaqchi bolghan
2022.11.22

Xitay re'isi shi jinping üchinchi qétim hoquqni qolgha alghandin kéyin, özi bashlighan “Bir belbagh bir yol” qurulushini her qandaq bedel töleshke qarimay dawamlashturmaqchi bolghan.
“Jenubiy xitay seher pochtisi géziti” ning xewer qilishiche, shi jinping jüme küni taylandning bangkok shehiride ötküzülgen “Asiya-tinch okyan iqtisadiy hemkarliq yighini” (APEC) da tayland bash ministiri prayut chan'ocha (Prayuth Chan-Ocha) bilen körüshkende: “Xitay kéler yili üchinchi nöwetlik ‛bir belbagh bir yol‚ xelq'ara hemkarliq munbirini ötküzüp, asiya we dunyaning tereqqiyati üchün yéngi küch qétishni oylishidu” dégen.
Shi jinping yene ötken nechche on yilda asiya-tinch okyan döletlirining jush urup rawajlan'ghanliqini éytip ötkendin kéyin, “Dunya hazir tarixning töt yol éghizigha keldi, asiya-tinch okyan döletliri ilgiriki her qandaq waqittikidinmu bek muhim rol oynawatidu” dégen.
Xewerde körsitilishiche, shi jinping 2013-yil bashlatqan “Bir belbagh bir yol” qurulushi xitayning yawro-asiya, afriqa we sherqiy jenubiy déngizdiki döletlerning ul eslihesige meblegh sélish qurulushi bolup, uninggha qétilghan döletler we xelq'ara organlar 150 ke yetken. Bu qurulush xelq'arada xitayning “Chong dölet diplomatiyesi” istratégiyesi dep tonulghan bolup, 2017-we 2019-yildiki “Bir belbagh bir yol” muhakime munbirige 200 nechche dölettin kelgen rehberler we organlar qatnashqanidi. Kowid yuqumi tarqalghandin kéyin bu munber toxtap qalghan. Aridin 4 yil ötkende ötküzülidighan bu munber xitayning kowid yuqumi mezgilidin kéyin pilanlighan chong kölemlik xelq'araliq pa'aliyiti hésablinidiken.
Türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti, istratégiye mutexessisi, doktor erkin ekremning bildürüshiche, her qandaq mustemlikichi dölet qoral küchi yaki soda bilen mustemlikichilik qilidu. Xitay hazir soda arqiliq mustemlikichilik qiliwatqan dölet, u mushu yol bilen xam eshya we bazarni igilep, téximu küchlinish we tesir da'irisini kéngeytishni pilanlighan.
Emma xitay bu yil etiyazdin bashlap kowid bilen élishiwatqan bolup, shi jinpingning “Yuqumni nölge chüshürüsh siyasiti” ni ijra qilishta besleshken xitay emeldarliri shangxey, ürümchi, ghulja qatarliq sheherlerde acharchiliq peyda qilghan؛ xitay özining chégrasini pütünley taqighan hemde sahibxaniliq qilghan xelq'araliq chong pa'aliyetlerni emeldin qaldurghanidi. Gerche xitay yéqinqi künlerde bu siyasitini boshatqan bolsimu, yuqumdarlar, bolupmu Uyghur rayonidiki yuqumdarlarning shiddet bilen köpiyishke bashlighanliqi melum.
Xewerde körsitilishiche, “Bir belbagh bir yol” qurulushi eslide xitay hökümitining dunyagha tesir da'irisini kéngeytishtiki eng muhim istratégiyesi bolup, kéyinki yillarda ottura asiya we afriqadiki bezi döletler, bolupmu pakistan bilen sirilanka xitayning qerzige boghulup qalghandin kéyin bu istratégiyening mahiyette bir “Qerz toziqi” ikenlikini otturigha chiqqan we uning namimu jelp qilish küchini yoqatqan. Xitay hökümiti derhal gépini özgertip, dölet taratqulirida “Bir belbagh bir yol hemkarliqi”, “Bir belbagh bir yol shériklik munasiwiti” dégendek namlarni ishlitishke bashlighan.
Doktor erkin ekrem xitayning “Bir belbagh bir yol” pilanining emeliyette xitaygha paydiliq bolghan soda yoli we istratégiyelik qatnash tügüni berpa qilish üchün yolgha qoyulghanliqini otturigha qoydi.
Xitay metbu'atlirining inkasigha qarighanda, 2023-yil xitayning “Bir belbagh bir yol” pilanining yolgha qoyulghanliqining 10 yilliqi bolup, xitay eger kowid üstidin ghelibe qilip qalsa, bu munber kéler yil 9-ayda daghdughiliq échilidiken. Shundaqla bu yighin xitayning “Ishikni sirtqa téximu keng échiwétish, dunya sehniside téximu chong rol oynash” ishenchini körsitip béridiken.
Oksford omniya xelq'ara tetqiqat merkizining qurghuchisi we bash diréktori élina bérnini (Elena Bernini) ziyaritimizni qobul qilip, xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushini dawamlashturush ishenchining wiyétnamgha oxshash xitayni qollawatqan we uning bilen menpe'etdash döletlerdin kéliwatqanliqini bildürüp mundaq dédi: “Bu shuni körsitiduki, xitay tashqi dunyada ishench turghuzush zörür dep qaraydu, ichki qisimda bolsa shi jinping bir belbagh bir yol pilanini ishqa ashurush üchün wiyétnamgha oxshash rayon shériklirini xitayni qollashqa mayil qilishi kéreklikini bilidu. Shi jinpingning yéngi yönilishi, yéngi istratégiyesi: wiyétnamni transport arqa bazisigha aylandurup, yawropa ittipaqi bilen amérikaning jaza we tamozhna béjidin saqlinish. Shi jinping wiyétnamning xam eshyasi we erzan emgek küchini xalaydu, shundaq qilghanda xitayning téximu köp payda alidighan yoshurun tijaritini saqlap qalidu. Bu belkim shi jinpingning bu qétim wiyétnam kompartiyesining bashliqi niguyén fu trong bilen körüshüshni bashqa dölet bashliqliridin üstün orun'gha qoyghanliqining sewebi bolsa kérek”.
Élinaning bildürüshiche, rusiye bilen xitay oxshashla wiyétnamni tashqi soda we transport arqa bazisi qilghan bolup, wiyétnam qatarliq döletler eger xitay baziridin melum nisbetni igilise, xitayning bir belbagh bir yol sodisi ajizlishidiken. U bu heqte mundaq dédi: “Rusiyemu iqtisadiy jazadin saqlinish üchün wiyétnamni transport arqa bazisigha aylandurushqa urundi. Rusiye ukra'inagha hujum qilghandin kéyin, xitay rusiyege bérilgen iqtisadiy jazagha qarimay, rusiyening qara yaghichini kirgüzüp uninggha xitayning markisini chaplidi, andin uni wiyétnamgha kirgüzüp, öy jahazliri yasap, gherb döletlirige satti. Xitayning mallarni tökme qilip sétishigha qarshi tamozhna béji yolgha qoyulghandin kéyin, bir qisim xitay shirketliri wiyétnamgha köchüp keldi. Aldinqi esirning 70-yillirida amérika sana'iti xitayning déngiz boyi rayonlirigha kelgenidi, hazir bolsa xitay shirketliri asta-asta wiyétnamning déngiz boyi rayonlirigha jaylashmaqta, bu shirketlerning wiyétnamghimu paydisi tegken bilen, ular yenila xitayning kontrolluqida. Shi jinpingning üchinchi qétim hoquq tutushi wiyétnamning kün tertipi, muhim siyasetliri, jümlidin ‛ir belbagh bir yol‚ pilanigha qétilishini özgermesliki mumkin, eger wiyétnam özige oxshash döletler qatarida xitay bazirini bölüshüwalsa, ehwalda özgirish yüz bérishi, xitayning ‛bir belbagh bir yol‚ sodisi ajizlishishi mumkin”.
Doktor erkin ekremning qarishiche, “Bir belbagh bir yol” pilani shi jinpingning “Xitay chüshi” ni emelge ashurushining asasi, asiya döletlirini öz etrapigha toplap, amérika we gherb döletlirige taqabil turushining muhim bir istratégiyelik yoli. Shunga u bu pilanni emelge ashurush üchün dawamliq kücheydiken.
Halbuki ilgiriki xewerlerde melum bolghinidek, amérika, yaponiye we awstraliye qatarliq döletler “Bir belbagh bir yol” qurulushini xitayni merkez qilghan dunyawi soda tori dep tonughan hemde 2019-yili uninggha qarshi “Kök nuqta soda tori” shekillendürgen؛ 2021-yiligha kelgende, “7 Dölet ittipaqi” ning “Dunyani téximu güzelleshtürüsh” teshebbusini yolgha qoyghanidi. Uningdin bashqa amérakimu “Erkin we ochuq hindi-tinch okyan istratégiyesi” (FOIP) dep atilidighan qarshi pilanni otturigha qoyghan bolup, bu istratégiye bixeterlik, iqtisad we idare qilishtin ibaret üch asastin terkib tapqan. Hindistan bilen malaysiyamu xitayning bu pilanigha köp qétim qarshi chiqqan bolup, hindistan “Xitay-pakistan iqtisad karidori hindistanning igilik hoquqi we zémin pütünlükige taqishidighan mesile” dep qarighan bolsa, malayshiyaning sabiq bash ministiri maxatir muhemmed deslepte xitay shirketlirining teleplirining qattiq ikenlikini körüp, herqaysi döletlerge “Bir belbagh bir yol” pilanigha kirishtin saqlinishni tewsiye qilghan, emma kéyin meydanini özgertkenidi.