Xitay elchisining“Qayta terbiyelesh” mewqesi qozghighan inkaslar we ghulghulilar

Amérika awam palatasining re'isi nensiy pélosining teywen ziyariti munasiwiti bilen aldinqi hepte taratqularning ziyaritini qobul qilghan xitayning firansiyede turushluq bash elchisi lu shayé “Teywenni birlikke keltürgendin kéyin, teywenliklerni qayta terbiyeleymiz”dégen bolup, uning bu sözi gherb metbu'atlirining küchlük diqqitini tartqan.

“Firansiye awazi”ning aldinqi künliri élan qilghan “Herbiy manéwir teywen krizisini peyda qildi hemde xitayning chet'ellerdiki elchilirige asan qutulalmaydighan bir ora kolap berdi” namliq xewiride bayan qilinishiche, yawropa we amérika siyasiyonliri, kishilik hoquq pa'aliyetchiliri, diplomatliri we metbu'atliri xitay bash elchisi lu shayéning yuqiriqi sözlirini untuyalmighan.  Bolupmu firansiyede bu söz zor gholghulilargha seweb bolghan.

Firansiye démokratik heriket partiyesining parlaménttiki wekili frédérik pétit bu heqte: “Xitayning firansiyede turushluq bash elchisining sözliri hergizmu mushundaqla ötüp ketmeydu. Bu sözler kishini heqiqetenmu chöchütidu we xelqning nepritini qozghaydu. Biz xelqler üstidin ‛qayta terbiyelesh‚ namida élip bériliwatqan zorawanliqlarning qaysi derijige yetkenlikini bilimiz, bu uning (yeni lu shayéning) könglige ayan” dégen.

Firansiye solchillar partiyesining parlaménttiki ezasi elénoré béz mundaq dégen: “Xitay bash elchisi temkin halda teywenliklerni kelgüside qayta terbiyeleydighanliqini ipade qildi. Xitayda qayta terbiyelesh lagérliri ‛emgek bilen özgertish‚ dep atilidu. Xalighanche tutqun qilishlar bilen tolghan jaza lagérliridiki qayta terbiyeleshte yüzminglighan insan hayatidin ayrildi, lékin bu gepke (yeni lu shayéning sözige) inkas qayturidighan ademlerning tayini bolmidi”.

Biraq, d u q bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurban ependining bildürüshiche, lu shayéning sözlirige nurghun metbu'atlar diqqitini bergen. Yalghuz firansiyedila emes, gérmaniyedimu köpligen kishiler bu sözni xitay dölitining iradisi süpitide muhim téma qatarida mulahize qilghan.

Chégrasiz muxbirlar teshkilati firansiye shöbisining re'isi pirré haski “Xitay bilen démokratik döletlerning idé'ologiyelik perqi” namliq obzorida mundaq yazghan: “Lu shayéning firansuzchini xélila yaxshiken, biraq méning qarishimche, u ‛qayta terbiyelesh‚ dégen bu sözning gherb jama'itige béridighan zerbisini yaxshi angqiralmighan. Bu intayin wehshiy, apet xaraktérlik bayandur”.

Xitayning firansiyede turushluq bash elchisi lu shayéning “Biz teywenni birlikke keltürgendin kéyin, qayta terbiyelesh élip barimiz” dégen bu sözi xitayning ‛qayta terbiyelesh‚ namidiki jaza lagérliri siyasitining qurbanigha aylan'ghan muhajirettiki lagér shahidliriningmu küchlük diqqitini tartqan. Firansiyede yashaydighan lagér shahiti gülbahar jélilowa bu heqte öz qarashlirini otturigha qoyup ötti.

“Herbiy manéwir teywen krizisini peyda qildi hemde xitayning chet'ellerdiki elchilirige asan qutulalmaydighan bir ora kolap berdi” namliq xewerde bayan qilinishiche, firansiye xelq'ara munasiwetler instituti asiya tetqiqat merkizining mudiri mark julinné taratqularning ziyaritini qobul qilghanda mundaq dégen: “Bu bayanlar yalghuz birqisim firansiyeliklerge xitayning teywen'ge bolghan gherizini ashkarilap bérish bilenla cheklenmeydu. Bu belkim xitay bash elchisining özining we xitayning obrazini qaytidin tiklesh yolidiki istratégiyelik xataliqi bolushimu mumkin”. “Bu ‛qayta terbiyelesh‚ dégen gep kishilerge 2 - dunya urushi, sowétlar ittipaqi we mawzédong dewrini öz ichige alghan azabliq bir tarixni eslitidu. Eng axirqi qétimliq ‛qayta terbiyelesh‚ bolsa, xitayning shinjangdiki Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan ‛qayta terbiyelesh‚ liridur. Xitay hakimiyiti atalmish ‛terbiyelesh arqiliq özgertish‚ ni ashkara terghib qilmaqta. Xitay bash elchisining ‛teywenni birlikke keltürüp, teywenlikler üstidin qayta terbiyelesh élip barsaq, ular wetenperwerlerge özgiridu‚ dégen sözi, belkim uning eng nachar sözi bolushi mumkin. Bu söz firansiye jama'itige nisbeten intayin shürkünerlik bir bayanat bolup hésablinidu, bu zorluq wasitiliri arqiliq insanlarning idiyesini örgertishtin dérek béridu. Bu yalghuz hakimmutleqliq bolupla qalmay, belki yene mustebitliktur”.

D u q bayanatchisi dilshat rishitning bildürüshiche, xitay diplomati lu shayéning sözliri xelq'ara metbu'atlarda hazirmu qiziq nuqta teriqiside tarqiliwatqan bolup, dunya jama'iti xitay bash elchisining bu bayanliridin xitayning tajawuzchiliq qara niyitini yenimu chungqur chüshinip yetken.

Xewerde teswirlinishiche, yawropa parlaménti xewpsizlik we dölet mudapi'e komitétining re'isi natali loyzéya özining twittér hésabida mundaq yazghan: “Pélosining teywen ziyaritidin nepretlen'güchilerge méning béridighan teklipim, ular bu nepretlirini xitay bash elchisining bimene sözliri üchün saqlap qoysun, u teywen xelqining iradisige qarimay teywenni zorluq bilen birlikke keltüridighanliqini hemde ularni qayta terbiyeleydighanliqini éytti. Bu insanning heqiqetenmu nepritini qozghaydu.

Bélgiyening sabiq bash ministiri, yawropa parlaménti ezasi guy férxofshitat mundaq dégen: “Mustebit hakimiyetler xelqning erkinlik qoynida yashishini qobul qilalmaydu, hetta tesewwurmu qilalmaydu, ular basturushqa we ménge yuyushqa urunidu. Teywen, ukra'ina, yawropa agah bolushliri lazim”.

Amérika dölet mejlisi chériklikke qarshi turush bölümining meslihetchisi pa'ul massaro bolsa “Irqiy qirghinchiliq, qayta terbiyelesh, emgek bilen özgertishler mustebit hakimiyetlerning yéngi esiride pütünley normal hadisilerge aylinip qaldi” dégen.