Kommunizm qurbanliri xatire fondi: “Uyghurlani basturushqa qatnashqan barliq xitay emeldarliri jazalinishi kérek!”

Muxbirimiz nur'iman
2022.08.12
Xinjiang-Saqchi-Hojjetliri-1 Saqchi nazariti astidiki tutqunlar ili oblastining bashliqi nurlan abdumalinning téliwizor nutqini anglimaqta. 2022-Yili kommunizm qurbanliri xatire fondi ashkarilighan saqchi höjjetliridiki bir süret, tékes nahiyilik tutup turush orni.
AFP/VOC

Qeshqer konasheher nahiyesidin 2018-yilida tutqun qilin'ghan “Kursant” lar heqqidiki “Saqchi höjjetliri” washin'gton shehiridiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” teripidin bu yil 24-may élan qilin'ghanidi. “Shinjang saqchi höjjetliri” namida élan qilin'ghan mezkur mexpiy höjjetler xitay dölet re'isi shi jinpingning Uyghurlargha yürgüzülüwatqan ziyankeshliklerning bash qomandani ikenlikini ashkarilap bergen idi. Shi jinpingning siyasitini ijra qilghan bashqa xitay emeldarlirimu mezkur höjjet arqiliq éniqlap chéqilghan. 

11-Awghusit kommunizm qurbanliri xatire fondining resmi tor bétide amérika maliye ministiri jénit yéllén (Janet Yellen) we amérika tashqiy ishlar ministiri antoni bilinkén (Antony Blinken) gha yollan'ghan bir birleshme mektup élan qilghan. Mezkur birleshme mektupqa kommunizm qurbanliri xatire fondi, dunya Uyghur qurultiyi, Uyghur herkiti teshkilati we Uyghur kishilik hoquq qurulushi qatarliq 56 teshkilat imza qoyghan bolup, “Shinjang saqchi höjjetliri” arqiliq éniqlan'ghan, Uyghurlargha yürgüzüliwatqan irqi qirghinchliq jinayti üchün jazalinishqa tégishlik xitay emeldarlirining da'irisini téximu kéngeytish telep qilin'ghan. 

Amérika hökümiti ötken yili Uyghur aptonum rayonining re'islikige békitilgen erkin tuniyazni öz ichige alghan 4 neper xitay emeldarigha émbargo qoyghanidi. Mezkur mektupta Uyghur qirghinchiliqigha jawabkar emeldarlar qatarigha jaw kéji (xitayning sabiq j x minsitiri), wang yang, go shéngkun (merkiziy siyasiy-qanun komitétining sékrétari), xu lyenxé qatarliq kishilernimu qoshushning lazimliqini tekitligen. Shuningdek bundaq qilishning Uyghurlar heqqidiki qanun layihesigimu uyghun ikenlikini eskertken.

“Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning hökümetler munasiwiti ishliri dériktori kristina olniy (Kristina Olney) xanim bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qildi. U mundaq dédi: “Kommunizm qurbanliri xatire fondi  tönügün amérika maliye ministiri yéllén we amérika tashqiy ishlar ministiri bilinkén'gha, amérika hökümitining Uyghur rayonida yürgüzüliwatqan irqi qirghinchiliq jinayti üchün jazalinishqa tégishlik xitay emeldarlirining da'irisini kéngeytishni telep qélip yazghan xétimizni élan qilduq. Amérika maliye ministirliqi we amérika tashqiy ishlar ministirliqidin 56 teshkilat birliship ewetken bu xétmizni tapshurwalghanliq heqqide jawab xet tapshurwalduq.”

U yene mundaq dédi: “Biz amérika hökümiti, Uyghurlargha qaritilghan basturushqa qatnashqan xitay merkizi hökümitining emeldarlirighimu jaza tedbiri qollinishi kérek, dep qaraymiz. Kommunizm qurbanliri xatire fondi ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ de, bir bir qisim yuqiri derijilik we ottura derijilik emeldarlarning Uyghurlarni qattiq basturush heqqidiki mexpiy buyruqlirini élan qildi. Shunga biz amérika hökümitidin ashu siyasetni jira qilish buyruqi chüshürgen we ijra qilghan xitay emeldarlirigha qarita derhal jaza tedbiri qollinishni telep qilduq. Bolupmu shi jinpingni öz échige alghan xitay merkizi hökümet emeldarlirigha qarita choqum jaza tedbiri qollinishni alahide tekitliduq. Mexpiy höjjetlerning qatarida shi jinpingning Uyghurlargha qaritiliwatqan ‛irqiy qirghinchiliq‚ siyasitige biwaste buyruq bergenliki ashka'ilandi. ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ ashkarilan'ghini 60 kündin ashti, qirghinchiliqqa qol tiqqan xitay merkizi hökümitining yuqiri derijilik xitay emeldarliri heqqide ispatlar toluq. Shundaqla 2020-yili maqullan'ghan ‛Uyghur kishilik hoquq qanuni‚ ni öz ichige alghan amérika hökümitining qanunlirigha asaslan'ghandimu, shinjangdiki basturushlargha qarita jaza tedbiri qollinishi kérek. Shunga biz  amérika hökömitidin bu jaza tedbi'irni kéchiktürmestin  yürgüzüshini telep qilduq.”

Amérika tashqi ishlar ministérlikining bayanatchisi 24-may küni xitayning Uyghurlargha élip barghan qebih zorawanliqini eyiblep: “Biz shinjangdiki yighiwélish lagérliri heqqide élan qilin'ghan xewerler we süretlerdin chöchüp kettuq. Bu xewerler shinjangdiki qebih zorawanliqni köpligen deliller bilen téximu chongqur ispatlidi,” dégenidi.

Mezkur birleshme mektupqa imza qoyghan 56 teshkilatning biri bolghan dunya Uyghur qurultiyning re'isi dolqun eysa ependi bu heqte toxtilip, mundaq dédi: “Uyghurlargha yürgüzüliwatqan ‛irqiy qirghinchiliq‚ qa biwaste qomandanliq qilghan shi jinpingni öz échige alghan xitay merkizi hökümiti emeldarlirigha amérika hökümitining jaza tedbiri qollinishi zörürdur.”

Axirda kristina olniy xanim Uyghurlargha yürgüzüliwatqan irqi qirghinchiliqni toxtitishta amérikaning ittipaqdashlirining we bashqa döletlerningmu amérika bilen bir septe turushining zörürlikini tekitlidi. U mundaq dédi: “Biz peqet amérika hökümitini bu jaza tedbirlini qollinishqa chaqiriq qilipla qalmastin, belki yene amérikaning ittipaqdashliriningmu amérikagha oxshash tedbirlerni qollinishqa chaqirimiz. Biz gherbtiki barliq döletlerni we shundaqla gherbtiki barliq karxanilarni Uyghurlarni basturushqa qatnashqan xitay merkizi hökümitining emeldarlirini jnayi jawabkarliqqa tartish sépige qoshulushqa chaqirimiz.  Amérika hökümiti ‛Uyghur mejburi emgikining aldini élish qanuni‚ ni yolgha qoydi. Karxanilar Uyghur mejburi emgikige chétishliq mehsulatlarni amérika bazirigha kirgüzelmeydu. Yawropaningmu mushuninggha oxshash qanunlarni yolgha qoyushini chaqirimiz, yawropadiki bir qisim döletler bu sepke qoshulushni oylishiwatqanliqni bildürüshti. Kommunizm qurbanliri xatire fondi yawropadiki döletlerdin heriketke ötüshni telep qiliwatidu.”

Birleshme mektupning axirida, amérikaning xitay emeldarlirigha “Yer shari magnitskiy qanuni” gha asasen qattiq jaza yürgüzüsh arqiliq, eger béyjing  1948-yildiki “Irqiy qirghinchiliqning aldini élish ehdinamisi” ge xilapliq qilsa, dunyaning qarap turmaydighanliqidek küchlük signalni béridighanliqini tekitligen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.