Xitay ishchilar: “Shinjangda xuddi türmige solan'ghandek yashaydikenmiz”

Xitay hökümitining Uyghur diyarida élip bériwatqan “Esebiylikke qarshi turush”, “Muqimliqini saqlash” namidiki yoqiri bésimliq siyasetlirining asasliq ipadiliri rayonda tesis qilin'ghan yuqiri téxnikiliq nazaret sistémisi, bixeterlik kaméraliri we qedemde bir uchraydighan tekshürüsh ponkitliri qatarliq bir qatar tedbirliride ekis étiwatqan bolup, buningda Uyghurlar asasliq teqib nishani qilin'ghan idi.

Halbuki, 29-aprél “Zimistan” torida élan qilin'ghan “Shinjangda xuddi türmige solan'ghandek yashaydikenmiz” serlewhilik maqalide Uyghur diyaridiki xitaylarningmu rayondiki bu xil teqip siyasetlirining asaritidin qéchip qutulalmighanliqi bayan qilinidu.

Mezkur maqale Uyghur diyarida waqitliq xizmet qiliwatqan xitaylarning rayonda körgen qorqunchluq menziriliri we uchrighan tosalghuliri asasida yézilghan. Maqalide Uyghur diyaridiki orwélche nazaret sistémisi, chékidin ashqan bixeterlik tedbirliri, da'irilerning xitay we Uyghurlarning öz'ara nikahlinish teshwiqati qatarliqlar tepsiliy chüshendürülgen.

Maqale Uyghur diyarida ishleydighan bir xitay ayalning qol téléfon'gha mejburiy qachilan'ghan yumshaq détal epliri heqqide qilghan shikayiti arqiliq rawajlan'ghan. U sözide “Men tekshürüsh ponkitidiki xadimdin bu détalning ademning jughrapiyelik ornini bilip turush iqtidari barmu-yoq dep soridim. U manga warqirap qalaymiqan geplerni sorimasliqimni, eger yene ashundaq geplerni qilsam, méni solap qoyidighanliqini éytti,” dégen.

Mezkur xitay ayalning bildürüshiche, ular Uyghur diyaridin ayrilghanda saqchilar yuqiriqi yumshaq détalni ularning téléfonidin öchürüwétidiken, buningdiki meqset xitayning ichkiy ölkiliridiki xitaylarning Uyghur rayonda boliwatqan ishlardin xewerdar bolup qélishini tosush üchün iken.

Maqalidiki diqqetni tartidighan nuqtilardin biri Uyghur diyarida xizmet qilghan yene bir xitayning aptomobiligha bénzin qachilash jeryanida yoluqqan mesilisidur. U buni töwendikidek bayan qilghan: “Aptomobilgha bénzin qachilash jeryani kimlikni tekshürtüsh-közni sikanérlash-resimge chüshüsh dégen tertip bilen élip bérilidu. Kimlikingiz ispatlan'ghandin kéyin andin may qachilash ponkitigha kireleysiz. Adette kichik dukanlardin tamaka sétiwalsingizmu choqum kimlikingizni tekshürtüshingiz kérek.”

Yéqindin buyan xitay hökümiti milletler ara öz-ara toylishish teshwiqatini kücheytiwatqan bolup, buningda tekitliniwatqini xitayning ichkiri ölkiliridiki xitay erlerni Uyghur diyarigha kélip Uyghur qizliri bilen nikahlinishqa seperwer qilishtin ibaret. Maqalide mushu nuqtidin söz qilghan xitay ishchilarning bayanlirighimu alahide orun bérilgen.

Maqalide burun Uyghur diyarining merkizi-ürümchide xizmet qilghan bir xitay ishchining sözliri neqil keltürülüp mundaq déyilgen: “Hökümet ichkiri ölkilerdiki xenzularni shinjanggha kélip olturaqlishishi üchün nurghun siyasetlerni yolgha qoydi. Mesilen, bir xenzu er shinjangda olturaqlishishqa we Uyghur qizi bilen nikahlinishqa qoshulsila hökümet uninggha turalghu öy we zor sommiliq pul béridu. Emma yene nurghun xenzular hökümetning ‛qayta terbiylesh lagéri‚ gha qamilip qélishtin ensirep, öz yurtlirigha qaytip ketti.”

Bu xitay ishchi Uyghur diyarining nöwettiki weziyiti heqqidimu söz qilghan. U sözide munularni alahide tekitligen: “Shinjang hazir chong bir türmige aylandi. Kishiler bu jayda birer éghiz gepni qorqmay déyelmeydu hem soriyalmaydu. Bilmey sorap qalghanlarni palaket basidu. Eger siz tutqun qilin'ghan bolsingiz, qanchilik waqttin kéyin qoyup bérilidighanliqingizni héchkim bilmeydu. Shunga eng yaxshisi xizmitingizni tézdin tügitip, yurtingizgha qaytip ketkiningiz tüzük. “

Xitay ishchilarning Uyghur diyaridiki xizmet we bashqa yaxshi shara'itlarni tashlap kétish heqqide “Béyjing bahari” zhurnilining bash muherriri xu ping radiyomiz ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “Hökümetning Uyghur diyarigha tutqan bashqurush sistémisi u yerde yashighan herqandaq ademni bi'aram qilidu, elwette, xenzularmu buning ichide. Buningdin burun xenzular Uyghur diyarigha kélishni xalighan bolsa, mana emdilikte ular öz yurtlirigha kétish yaki köchüsh hadisisi yüz bériwatidu. Dunya buningdin Uyghur diyarining weziyitining neqeder nacharliship ketkenlikini körüwalalaydu. Méningche, xenzu puqralirning Uyghur diyaridin kétish arzusi izchil dawamlishidu.”

Ilgiri Uyghur diyarida ziyarette bolghan chet'ellik muxbirlar élan qilghan ziyaret xatiriliride özlirining qeshqer we xoten'ge oxshash Uyghurlar nopusi bir qeder zich olturaqlashqan rayonlarda saqchi aptomobilliri we toluq qurallan'ghan herbiylerning kochilarni dawamliq charlap turidighanliqini körgenlikini qeyt qilghan idi.

Mezkur maqalide Uyghur diyarining yeken nahiyeside xizmet qilghan bir xitay ayal rayondiki shu xil weziyet heqqide toxtalghan. Uning sözliridin melum bolushiche, kochilarda saqchi güdüki dawamliq anglinip turidiken, kochini charlaydighan saqchilar aptomatik qurallar bilen qorallan'ghan iken, beziliri dobulgha kiyip, tömür kaltek kötüridiken. Bu yerdiki eng heyran qalarliq bir nuqta kochilardiki saqchilarning sani yerlik puqralarning nechche hessisige toghra kélidiken.

Mezkur xitay ayal sözi dawamida yene nuqtiliq qilip, “Shinjangda xuddi türmige solan'ghandek yashaydikenmiz, men xizmitimni tézdin tügitip chaqqanraq yurtumgha kétiwélishni oylaymen,” dégen.

Undaqta xitaylarning hökümet berpa qilip bergen yaxshi siyasetlerni tashlap yurtigha kétish endizisi kelgüside Uyghurlarning weziyiti üchün qandaq mesililerni peyda qilidu? amérika Uyghur birleshmisining hey'et ezasi jür'et obul ependi bu heqte radiyomizgha söz qilip, munularni bildürdi: “Gerche xitay ishchi-xizmetchiler Uyghur diyaridin kétiwatqan bolsimu, emma xitay hökümiti yenila xitay eskerlirini, saqchilarni we aliy mektep püttürgen xitaylarni yuqiri sommiliq ma'ash hem teminatlar bilen Uyghur diyarida tutup turushni oylaydu. Hazir xitay hökümiti rayondiki Uyghurlarni xitayning ichkiri ölkilirige yötkimekte, shu arqiliq xitaylarni Uyghurlarning ornigha dessitip, rayondiki Uyghurlarning nopusni shalanglashturush meqsitige yetmekchi boluwatidu. Emma méningche, bügünkidek dewrde undaq éghir siyasetler bilen özining meqsitige yételmeydu. Bu bizning zéminimiz, xitay hökümiti bizni tarqaqlashturup, tupriqimizdin hemme Uyghurni yoq qiliwételishi mumkin emes.”