Sofiy richardson: “Xitayning insaniyetke qarshi wehshiyane jinayetlirining jawabkarliqidin qéchishigha yol qoymasliqimiz kérek!”

Sofi richardson: xitayning insaniyetke qarshi wehshiyane jinayetlirining jawabkarliqidin qéchishigha yol qoymasliqimiz kérek

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining sabiq xitay ishliri mudiri, doktor sofiy richardson (Sophie Richardson) “Diplomat” zhurnilida 16-awghust élan qilghan “Xitay hökümitining irqiy qirghinchiliq jazasini axirlashturidighan peyt keldi” serlewhilik obzorda “Birleshken döletler teshkilati (b d t) we alaqidar démokratik döletlerning tashqi ishlar ministirliri, b d t kishilik hoquq aliy kéngishi (OHCHR) ning Uyghurlar heqqidiki doklatining ikkinchi yilliqini xatirilesh üchün teyyarliq qilishi we milyonlighan Uyghurlargha adalet izdeshke qaytidin teyyarliq qilishi kérek” dep chaqiriq qildi.

B d t kishilik hoquq aliy kéngishi 2022-yili 8-ayning 31-küni hel qilghuch bir doklat élan qilip, xitay hökümitining Uyghur élide yolgha qoyuwatqan siyasetlirining “Insaniyetke qarshi jinayet” teshkil qilidighanliqini bildürgen we xitaygha rayondiki weziyetni özgertishke yétekleydighan bir qatar tekliplerni bergen idi.

Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitini uzun yillardin buyan közitip kéliwatqan kishilik hoquq mutexessisi sofiy richardsonning mezkur maqalide otturigha qoyushiche, xelq'ara jem'iyet besh yildin buyan xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan irqi qirghinchiliqigha küchlük inkas bildürgen hem eyibligen bolsimu, xitay yenila milyonlighan Uyghur we bashqa milletlerni türme yaki lagérlarda xorlashni dawam qilghan. U bu halni “Dunya bu kirizisni toxtitalmidi” dep küchlük rewishte eyibligen.

Sofi richardsonning qarishiche, b d t xitayning siyasiti toghrisida “Insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkin” dep xulase chiqarghan bolsimu, b d t ning mezkur doklati élan qilinip bir nechche hepte ötkendin kéyin wezipige olturghan aliy komissar wolkér türk bu doklatta otturigha qoyulghan tekliplerni emeliyleshtürüshte ajizliq qilghan. U bu heqte toxtilip “Wolkér türk hazirghiche xitay da'iriliri bilen dawam qiliwatqan muzakiriliride öz ishxanisi chiqarghan doklatni ochuq tilgha almidi yaki Uyghurlarning yoqap ketken a'ile ezalirini izdesh tirishchanliqi toghrisida héchqandaq uchurni hembehirlimidi, shundaqla u b d t kishilik hoquq kéngishi (HRC) ge doklat bermidi. Bu meghlubiyetler jawabkarliqni sürüshtürüshke buzghunchiliq qilidu” deydu.

Sofiy xanim yene kowid yamrighan mezgilidin buyan xitay hökümitining bu jinayetlirini yoshurup, gherb taratquliri aldida özini aqlashqa hemde sayahetchilerni jelp qilishqa bashlighanliqini, emma xitayning basturushi tügimeyla qalmastin yene Uyghurlarni omumyüzlük qamash we teqib astigha élishni qanunlashturghanliqini, shu arqiliq jinayetni yoshurushqa urunuwatqanliqini échip körsetken.

Uyghurlar uchrawatqan basturush we irqi qirghinchiliq mesililiridin tepsiliy xewerdar bolghan sofiy richardson yéqinda xelq'araliq axbarat wasitiliri we xelq'araliq yighinlarda Uyghurlar weziyiti toghruluq diqqet qozghighan bir qanche weqe hem hadisilerdin ünümlük paydilan'ghan.

 U awwal 9-awghust eljezire téléwiziyesining dangliq zhurnalisti mehdi hesen riyasetchilikidiki “Yüzleshtürüsh” (Head to Head) pirogrammisining méhmanliridin biri, xitay siyasitining teshwiqatchisi bolup tonulghan wéktor gaw (gaw jikey) ning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha alaqidar munazire bolghanda qilghan sözlirini misal alidu. Shu waqitta amérikidiki Uyghur adwokat reyhan es'et bilen londondiki Uyghur sha'iri eziz eysa elkün xitayning néme üchün bigunah a'ile ezalirini tutqanliqi we ular bilen körüshüshning cheklen'genliki toghruluq sorighanda wiktor gaw jawab bérelmey setchilikke qalghan.

Sofiy yene yéqinda amérika yél uniwérsitétining irqiy qirghinchiliq tetqiqat türi élan qilghan “Düshmen süpitidiki Uyghurlar: xitayning qanunlashturulghan hakimmutleq zulmi we keng kölemlik tutqun” namliq doklattimu alahide tilgha alghan. Kishilik hoquq adwokati reyhan es'et we yél uniwérsitétidiki min kim (Min Kim) ning ortaq aptorluqida teyyarlan'ghan mezkur doklatta kommunistik xitay hökümitining 75 yildin buyan Uyghurlargha yürgüzüp kelgen zulum siyasitining 2014-yildin kéyin yuqiri pellige kötürülgenliki, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan bu keng kölemlik basturushi we milyonlap ademni naheq halda türme yaki lagérlargha solishini tehlil qilghanda Uyghurlargha qanunsiz halda “Jem'iy töt milyon 400 ming yilliq qamaq jazasi” bergenlikini xulase qilghanidi.

Sofiy maqaliside doklatta tilgha élin'ghandek xitay da'iriliri özlirining qanunsiz qilmishlirini qanunlashturushqa urunuwatqanliqini, ularning bu taktikisining nöwette xelq'araliq tekshürüshni eng töwen chekke chüshürüsh we jawabkarliqni sürüshtürüshni tosush üchün layihelen'genlikini sherhlep körsetken.

Sofiy mezkur obzorda yene amérikidiki yash pa'aliyetchi zilale memetning yéqinda TEDxCornell te bergen nutqini misal alghan. Shundaqla zilalening bowisining ölümi we uning jesitining namelum qebrige tashlan'ghanliqi heqqidiki azabliq hékayilirini bayan qilish bilen teng, béyjingning Uyghurlargha qilghan basturushlirigha qarita dunyaning inkasini “Gas-gacha jimjitliqi” dep eyibligenlikini himaye qilidu. Uning qarishiche, meyli reyhan es'et yaki zilale memet bolsun hemmila Uyghur démokratik hökümetler we b d t kishilik hoquq organliridin xitay hökümiti we xitay kompartiyesi emeldarlirining xelq'ara kishilik hoquq jinayitige chétishliq jawabkarliqni sürüshtürüshni telep qilishqa heqliq.

 Biz bu munasiwet bilen kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining sabiq diréktori doktor sofi richardson xanimni ziyaret qilduq. U özining bu maqalini yézishigha türtke bolghan asasliq amil heqqide sorighan so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:

 “B d t kishilik hoquq aliy kéngishi Uyghur rayoni heqqide doklat élan qilip, xitay hökümitining rayondiki siyasitini ‛insaniyetke qarshi jinayet shekillendüridu‚ dep eyibligenlikige ikki yil boldi. Halbuki dunyaning bashqa jaylirida yüz bériwatqan mushu xildiki kishilik hoquq ziyankeshliklirige qarita tégishlik tedbir we tekshürüshlerni yolgha qoyuwatqan b d t ning shi jinping hökümitige kelgende ularning némilerni qiliwatqanliqini bilmeymiz. Shuningdek reyhan es'et we zilale memetlerdek Uyghur pa'aliyetchiler özlirining zulumgha uchrighan a'ile ezalirining hékayilirini dunyagha toxtimay anglitip kelmekte. Bular xitayning jinayetlirining dawamlishiwatqanliqini körsitiwatqanda, bularni sürüshte qilishqa tégishlik b d t kishilik hoquq kéngishi qeyerde? ular némilerni qiliwatidu? ejeba ular bu kirizisni hel qilishqa birer chare taptimu? héch bolmighanda bu mesililerni xitayning aldigha qoyuwatamdu? dégendek so'allarni peyda qilidu. Shenbe küni men ushbu mesililerge qarita dunyaning inkasigha ichim siqilip bu maqaligha qelem tewrettim. ”

 Sofiy xanimning “Diplomat” zhurnilida élan qilghan bu maqalisini “Wolkér türk we démokratik döletlerning diplomatiye ministirliri b d t kishilik hoquq aliy kéngishining doklati élan qilin'ghanliqining ikkinchi yilliqini xatirileshke teyyarliq qilip, milyonlighan Uyghurlar üchün adaletni tewsiye qilishi kérek”, “Bu qebih qilmishlar bilen eyiblen'genler shuni bilishi kérekki, ular jama'et pikride qiyin so'allargha duch kélipla qalmay, yene sot mehkimisidimu soraqqa duch kélidu” dégen chaqiriq bilen axirlashturghan.

 Sofiy xanim bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida démokratik döletlerning xitay bilen bolghan munasiwetliride Uyghur irqi qirghinchiliqni qandaq küntertipte tutush toghrisida alahide toxtaldi. U bu heqte mundaq dédi:

 “Xitayning kishilik hoquq depsendichilikige qarshi turush yolida amérika we herqaysi hökümetler otturigha chiqarghan jaza tedbirliri xitaygha öz jinayetlirining jazalinidighanliqidin signal berdi. Emma amérika hökümiti yenila shi jinpingning jinayet pakitlirini toplap, uning insaniyetke qarshi jinayetliri üstidin xelq'araliq qanunlar arqiliq jazalash teyyarliqi üchün konkrét bir qedem almidi.”

Sofiy xanim yene epsuslan'ghan halda sözini dawamlashturup mundaq dédi:

 “Uyghurlar, xongkongluqlar we tibetliklerge qarita kishilik hoquq depsendichilikini dawamlashturuwatqan shi jinping ötken yili (2023-yili) séntebirde amérikida bexiraman ziyarette boldi. Bu hal xitay gerche xelq'araliq kishilik hoquq qanunlirigha éghir derijide xilapliq qilish bilen eyiblen'gen bolsimu, amérika we xelq'ara jem'iyetning uning insaniyetke qarshi jinayetlirini toxtitishta meghlup bolghanliqini körsitip berdi. Xitayning bu qabahetlik, sistémiliq we keng kölemlik mewjut boluwatqan kishilik hoquq depsendichilikining pakitlirigha qarita qet'iy we pirinsipal shekilde jawab qayturulushi kérek. Uyghurlarning shi jinping ustidin dunya puqralar sotigha erz sunalishidek tirishchanliqi uni xelq'araliq qanunlar bilen jawabkarliqqa tartish mumkinchilikidin bésharet berdi. Téximu muhimi, xitayning bu jinayetliridin qéchip qutulushqa urunuwatqanliqi mahiyette özlirining jazalinishining aldini éliwatqanliqidinmu bésharet béridu. Bolupmu uning jinayetlirini qanunlashturush urunushliri jiddiy diqqet qilishimizgha erziydu. ”

 Sofi richardson ziyaritimizning axirida del herqaysi hökümetlerdiki xitay bilen bolghan munasiwette uning kishilik hoquq depsendichiliklirige qarita qandaq mu'amilide bolush jehettiki tekrar meghlubiyetliri seweblik, xitayning jinayetlirini dawamlashturushigha yol échiwatqanliqini tilgha élip mundaq dédi:

 “Bilginingizdek xitay bu xil kishilik hoquqqa éghir derijidiki dexli-teruz qilish jinayetliridin qéchiwatqili 25 yildin ashti. Tyen'enmén weqesi we uningdin kéyinki barliq basturushlarda jinayi qilmishlirini tekrarlap uningdin qéchip qutulushqa urunup keldi. Xitayning bundaq urunushlirini sözlep tügetmek tes. Emma xelq'ara jem'iyet üchün özining xitaydinmu qudretlik küch ikenlikini körsitish mejburiyiti bar. Démokratik döletlerning rehberliri xelq'ara qanunlar arqiliq xitayning jinayetliri üstidin qanun arqiliq jazalashni yolgha qoymighanda bu hal démokratik döletlerning meghlubiyiti bolidu. Shunga xitayning insaniyetke qarshi ötküzgen wehshiy jinayetlirining jawabkarliqidin qéchishqa yol qoymasliqimiz kérek! ”