Xitay iqtisadi partlash aldidiki “Köpük” mu?

2025-Yili xitay iqtisadi üchün bek qéyin bir yil bolidu

Xitay bash ministiri li chyang yéqinda ayaghlashqan xitay xelq qurultiyida döletning iqtisadni janlandurushqa munasiwetlik pilanini élan qilghan we döletning asasliq bankilirini 500 milyard yüen hökümet meblighi bilen teminleydighanliqini jakarlighan.

“Nikki asiya” gézitining xewirige qarighanda, bu xitayning 1997-yildiki asiya pul-mu'amile kirizisidin buyan, tunji qétim zor miqdardiki hökümet meblighini dölet ilkidiki bankilargha sélishi bolup hésablinidiken, shundaqla bu pilan basquchluq halda yolgha qoyulidiken.

Melum bolushiche, 1998-yili asiya pul-mu'amile kirizisi yüz bergendimu, xitay bir yildin kéyin 270 milyard yüen alahide igilik hoquqluq zayom tarqitishni qarar qilip, bu arqiliq toplan'ghan mebleghni dölet ilkidiki 4 chong bankisigha kirgüzgen iken. Hazir bolsa, xitay hökümiti dölet ilkidiki asasliq bankilargha 500 milyard yüenlik yardem qilishqa teyyarlanmaqtiken. Nöwette xitay iqtisadi xitaydiki öy-mülük kirizisi we ishsizliq qatarliq mesililer tüpeylidin nachar weziyette turuwatqan bir peytte, bu 500 milyard yüenlik hökümet meblighining iqtisadni ongshashta qanchilik paydisi bolidu? bu heqte élan qiliniwatqan mulahizilerde buning bek chong paydisi bolmaydighanliqi ilgiri sürülmekte.

Amérikadiki rand tetqiqat merkizining xitay ishliri boyiche mutexessisi doktor raymond komu shu xil köz qarashta. Uning déyishiche, xitay iqtisadi éksport we mehsulatqa heddidin ziyade tayinip qalghachqa, hökümet yardem meblighining ünümi cheklik bolidiken. U mundaq deydu:

“Elwette, bu mebleghning ziyini bolmaydu. 2008-Yili yer shari xaraktérlik iqtisadiy chékinish bolghandimu xitay bu usulni qollan'ghan. Emma u waqitta xitayning iqtisadi ehwali hazirqidin küchlük orunda idi. Uning üstige, xitay 2008-yilida bügünkidek dunyaning ishlepchiqirish bazisigha aylinish yolida méngiwatqan waqti bolghachqa, uning téximu köp döletlerge éksport qilish arqiliq iqtisadini zoraytish imkaniyiti bar idi. Xitay iqtisadi hazir éksportqa we ishlepchiqirishqa heddidin ziyade tayinip qaldi. Hazir bashqa döletler xitayning bundaq iqtisad modélini dawamliq qobul qilishni xalimaywatidu. Chünki bu bashqa döletlerning öz ishlepchiqirish sana'itini yoqitip qoyushigha seweb boldi. Shunga hazir bu döletler peqetla tamozhna jazaliri bilen emes, bashqa tedbirler bilenmu xitay éksportini cheklimekchi boluwatidu. Eger xitay yene burunqigha oxshash bu 500 milyard yüenni éksport sahesige yardem bérishqa qoshsa, u halda u özining iqtisadidiki mesilini yenimu zoraytidu, dep qaraymen. Uning ornigha, hökümet bu meblighini istémalchilarni yöleshke ishletse, u halda iqtisadqa bekrek paydisi bolushi mumkin.”

Xewerde körsitilishiche, 90-yillirining kéyinki yérimidin bashlap, xitay iqtisadining kölimi 20 hessige yéqin kéngeygen bolup, banka qerzimu éship ketken. Bu téz éshishning heriketlendürgüch küchining biri öy-mülük kespi bolup, bu xitayning ichki ishlepchiqirish omumiy qimmitining 30 pirsentini igileydiken. Xitaydiki yerlik hökümetlermu öy-mülük tereqqiyat shirketlirige dölet igidarchiliqidiki yerlerni yuqiri bahada ishlitish hoquqini sétish arqiliq ghayet zor kirim yaratqan. Emma köp yilliq öy-mülük échishtin kéyin, bu sahe pütünley weyran bolghan. Hazir xitaydiki bankachiliq sahesining ünümsiz qerzimu zorayghan.

Bu heqtiki mulahizilerde xitayning hazirqi iqtisadiy ehwali 1990-yillardiki yaponiye duchar bolghan “Köpük iqtisad” qa oxshitilghan. “Köpük iqtisad” yaponiyede 1980-yillarning otturiliridin 90-yillarning béshighiche bolghan öy-mülük we pay baziri bahasining derijidin tashqiri téz we sijil bolmighan pul paxalliqini bashtin kechürüshi we arqidin iqtisadning qattiq yimirilip, uzun yil eslige kélish basquchidin ötüshidek bir weziyetke duchar bolushigha bérilgen isim iken. Bir qisim közetküchiler xitayningmu “Köpük iqtisad” ni bashtin kechüridighanliqini texmin qilishmaqta. Emma raymond koning qarishiche, xitayning hazirqi iqtisadi ehwali eyni waqittiki yaponiyeningkidinmu murekkep bolushi mumkinken. U mundaq deydu:

“Elwette, buni yaponiyede 90-yillarda yüz bergen öy-mülük we pul-mu'amile köpükining partlishi bilen sélishturghili bolidu. Biraq men xitayning kölimi, siyasiy qurulmisi we döletning tijaretke arilishishning chongqurluqi sewebidin xitay duch kéliwatqan xirisni téximu murekkep, dep qaraymen. Yaponiyening héch bolmighanda piship yétilgen istémal iqtisadi, küchlük organliri we heriketchan démokratiyesi bar idi. Shunga u waqitning ötüshige egiship bezi tengsheshlerni élip bardi. Biraq xitay bolsa, iqtisadiy siyasetlerni siyasiy qararlar bilen kontrol qilidighan chongqur gireliship ketken sistéma berpa qildi. Heqiqiy menidiki bir iqtisadiy teshkillinish, bolupmu istémalchilarni ishlepchiqarghuchilardin muhim orun'gha qoyidighan teshkillinish, uzundin buyan dawamliship kelgen heriketlendürgüch küchni buzushni telep qilidu. Jümlidin bu peqet iqtisadiy xirisla emes, belki bir siyasiy xiristin ibaret. Emma biz xitay kompartiyesining tarixigha qaraydighan bolsaq, u özining kontrol qilishtin ibaret qimmet qarishini hemmidin üstün orun'gha qoyidighanliqini namayan qilip keldi.”

“Nikkiy asiya” gézitining xewer qilishiche, xitay bash ministiri li chyang xitayning memliketlik xelq qurultiyi mezgilide, 500 milyard yüenlik hökümet meblighi pilanini xitayning iqtisadigha munasiwetlik endishilerni közde tutup élan qilghan bolsimu, biraq u bu pilanning qandaq emeliylishidighanliqi heqqidiki tepsilatlar üstide toxtalmighan. Andin u yene, ilgiriki bash ministirlar qilghandek, xitay we chet ellik muxbirlarning dölet iqtisadigha munasiwetlik so'allirigha jawab béridighan axbarat yighinimu uyushturmighan. “Nikki asiya” gézitining déyishiche, bundaq ehwal chet el meblighining xitaydin chiqip kétishini yenimu tézleshtüridiken. Emma shundaqtimu, li chyang we bashqa partiye rehberlirining shi jinpingning hakimiyettiki monopolluqini qollashtin bashqa amali yoq iken.

Türkiyediki xitay ishliri mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, iqtisadta xalta kochigha kirip qélish weziyiti hakimmutleq tüzümdiki döletler duch kéliwatqan bir mutleq aqiwet bolup qalghan. U xitay hökümitining hazirghiche amérikaning tamozhna béjinimu ünümlük hel qilalmighanliqini, istémalchilirining ishenchini ashuralmighanliqini, jümlidin bu mesilide netije qazinalmaywatqanliqini éytti. U shunga tüzülme xaraktérlik özgirish yüz bermigüche xitay iqtisadining ongayliqche tüzelmeydighanliqini körsetti.

 “Nikkiy asiya” géziti bu heqtiki maqaliside “Xitay eslide bu yilliq memliketlik xelq qurultiyida öy-mülük kirizisini hel qilish üchün radikal pilanni otturigha qoyushi kérek idi. Bundaq pilan bolmisa, öy-mülük kirizisining omumiy iqtisadqa élip kélidighan passip tesiri peqet bir yildin ikki yilghiche emes, belki besh yil hetta téximu uzun dawamlishidu. Hetta, yaponiyedek köpük iqtisad teqdirige duch kélidu. Emeliyette xitay alliqachan chongqur pul paxalliqi girdabigha bérip qaldi” dep yazghan.

“Blumbérg xewerler” torining 17-mart künidiki xewirige qarighanda, xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping aldimizdiki hepte xelq'araliq shirketlerning bashliqlirini kütüwélishqa teyyarliniwatqan bolup, ular “Kuwalkom” shirkitining bashliqi kiristiyano amon we se'udi erebistanning “Aramko” shirkitining bashliqi emin nasir qatarliq bash ijra'iye emeldarlirini öz ichige alidiken.

Uningda déyilishiche, xitayning bu yilliq iqtisadiy ishlepchiqirish nishanini 5 pirsentke yetküzüsh pilani tramp hökümitining qoshumche tamozhna béji we bashqa iqtisadi mesililiri sewebidin emelge ashmasliqtek xewpke duch kelgenliktin, shi jinping bu uchrishishlar arqiliq chet el meblighining sirtqa éqishi we iqtisadning izchil ajizlishishtek ehwalini özgertishke tirishmaqtiken.