Gherb döletliri xitayning qanunsiz saqchixanilirini jiddiy tekshürüshke bashlidi

28-Öktebir gollandiye da'iriliri amistérdam we rottérdamda qurulghan xitayning ikki saqchixanisini tekshürüshke bashlighanliqini élan qilghandin kéyin, gérmaniye, irélandiye, shiwétsiye we kanada qatarliq döletlerning hökümetlirimu öz döletliridiki xitay saqchixanilirini jiddiy tekshürüshke bashlighan. Xitayning bashqa döletlerde qanunsiz saqchixana tesis qilishi gherb döletlirining ghezeplirini qozghighan. Bu, “Igilik hoquqqa dexli-terüz qilish” depmu atalghan.

“Jenubiy gérmaniye géziti” ning 28-öktebir élan qilghan “Da'iriler xitayning hésséndiki saqchixanisining pakitlirini tekshürmekte” namliq xewiride bayan qilishiche, xitay hakimiyiti yawropa ittipaqigha eza döletlerde 30 qanunsiz saqchi ponkiti qurghan. Buning birining gérmaniyening héssén ölkisige qarashliq frankfurt shehiride ikenliki melum bolghan. Fédératsiye asasiy qanunni qoghdash idarisi “Muhapizetchiler” ning doklatini körgendin kéyin, jiddiy tekshürüsh xizmitini bashlighan.

Merkizi ispaniyede bolghan “Muhapizetchiler” namliq hökümetsiz teshkilat 9-ayda xitayning chet'ellerde 50 din artuq saqchixana qurghanliqini, bu saqchixanilarning wezipisining chet'ellerdiki xitaygha qarshi kishilik hoquq pa'aliyetchilirini we öktichilerni tekshürüsh, ular toghrisida melumat toplash, ulargha tehdit sélish we ularni basturushni asasiy nishan qilghanliqini élan qilghan bolup, yawropa elliridiki bu xil qanunsiz saqchixanilarning sani 30 din ashidiken. Biraq xitay hakimiyiti bu doklatqa étiraz bildürüp, mezkur saqchixanilarning chet'eldiki xitay muhajirlirigha yardem bérish orni ikenlikini, uningda bashqa döletlerning igilik hoquqigha dexli qilish méxanizmi yoqlighini tekitligen.

“Da'iriler xitayning hésséndiki saqchixanisining pakitlirini tekshürmekte” namliq xewerde bayan qilinishiche, yawropa döletliri xitayning bu xil qanunsiz saqchixanilirini tekshürüsh üchün alliqachan heriketke ötken. Irélandiye da'iriliri paytext dublindiki xitay saqchixanisini tekshürgendin kéyin, uni derhal taqash buyruqi bergen. Xitay yene kanadaning eng chong shehiri bolghan toronto shehiridimu 3 saqchixana qurghan bolup, kanada fédératsiye saqchilirimu tekshürüsh xizmitini bashlighan.

Gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Eynek” zhurnilining 28-öktebir élan qilghan “Xelq'ara kélishimlerge qarshi heriket” namliq maqaliside bayan qilishiche, gérmaniye parlamént ezaliri bu ishtin qattiq ghezeplen'gen. Gérmaniye birleshme hökümitining bayanatchisi yürgén hardt bu heqte toxtalghanda “Xitayning bu qanunsiz saqchixaniliri xelq'ara ehdinamilerge xilap. Kishini ghezeplendüridighini, xitay mustebit hakimiyiti özining hakim mutleqliqini héch ikkilenmey gérmaniyediki puqralirining kishilik hoquqlirini basturushqa qeder kéngeytiwatidu” dégen. Gérmaniye parlamént ezalirimu bu ish tüpeyli ichki ishlar ministirliqigha qattiq bésim ishlitishke bashlighan. Ular buni “Igilik hoquqqa dexli-terz qilish” derijisige élip barghan.

Xitayning shiwétsiyediki saqchixanisi paytext sitokholm shehirining gherbidiki bir xitay méhmanxanisigha orunlashqan bolup, shiwétsiye hökümet da'irilirimu tekshürüshni dawam qilmaqtiken.

Xitayning chet'ellerde tesis qilghan saqchixanilirining Uyghurlar bilen néme alaqisi bar? chet'ellerdiki xitay saqchixanilirining aldi bilen Uyghur muhajirliri üchün zor tehdit ikenlikini tilgha alghan d u q ijra'iye komitétining mu'awin re'isi turghunjan alawudin ependining bildürüshiche, 2017-yilidin bashlap misirda oquwatqan Uyghur oqughuchilarni yurtigha qayturushta del misirdiki xitay saqchixaniliri alahide rol oynighaniken.

D u q ning bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurban ependining ilgiri sürüshiche, chet'ellerdiki xitay saqchixaniliri muhajirettiki Uyghur milliy herikiti üchün, d u q gha oxshash xitayning közige migh bolup qadiliwatqan teshkilatlar we Uyghur siyasiy aktipliri üchün éghir tehdit hésablinidiken. Weziyet analizchisi enwer exmet ependimu bu xususta öz qarashlirini ipade qilip ötti.

Gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Bazar uchurliri” gézitining 30-öktebir élan qilghan “Siyasiy öktichilerni owlash-xitayning yawropadiki qanunsiz saqchixaniliri gérmaniye siyasetchilirini tewretti” namliq xewerde bayan qilishiche, xitayning bundaq qanunsiz saqchixaniliri yene firansiye paytexti parizh, ispaniye paytexti madrid, awstriye paytexti wéna qatarliq köpligen döletlerning paytextidimu qurulghaniken.