Bir ay ichide ikki neper xitay jasusning eyiblinishi we xitayning jasusluqqa mejburlash taktikiliri

8-Ayning 22-küni nyu-yorkta turushluq tang yüenjün isimlik bir xitay “Démokratiyechi”, 2018-yildin 2023-yilghiche xitay dölet xewpsizlik ministirliqining alahide jasusi bolup ishligenlik jinayiti bilen amérika edliye ministirliqi teripidin eyiblendi.

8-Ayning 22-küni nyu-yorkta turushluq tang yüenjün isimlik bir xitay “Démokratiyechi”, 2018-yildin 2023-yilghiche xitay dölet xewpsizlik ministirliqining alahide jasusi bolup ishligenlik jinayiti bilen amérika edliye ministirliqi teripidin eyiblendi. 67 Yashliq tang yüenjün 2024-yil 8-ay ichide amérikada xitaygha jasusluq qilish jinayiti bilen eyiblen'gen 2-xitay démokratiyechisi bolup, 6-awghust küni nyu-yorkning broklin sotida amérikadiki xitay démokratiye teshkilatliridin biri “Xu yawbang we jaw ziyang fondi jem'iyiti” ning bash katipi wang shujün xitaygha jasusluq qilish bilen eyiblen'genidi.

8-Ayning ichidila amérikadiki xitay démokratiyechiliri arisida ikki kishining arqa-arqidin xitay hökümiti üchün jasusluq qilish bilen eyiblinishi, amérika we bashqa döletlerdiki xitay hökümitige qarshi öktichi teshkilatlar we pa'aliyetchilerni qattiq chöchütken. Bolupmu tang yüenjünning 21-awghust amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi xadimliri teripidin tuyuqsiz tutqun qilinip, 22-awghust küni jasusluq qilish bilen eyiblinishi, uning amérika hökümitining xitay ishliri ijra'iye komitétida ishleydighan burunqi ayali jén salén we ilgiri uning bilen yéqin dostluqi bolghan bir qisim xitay démokratlirini ensiretken we chöchütken.

Tang yüenjünning burunqi ayali jén salén, 27-awghust radiyomiz xitay bölümining ziyaritini qobul qilghinida, téxi bu yil 6-ayda ajrashqan sabiq éri tang yüenjün tutqun qilin'ghandin kéyin, fédératsiye tekshürüsh idarisi xadimlirining uni izdep kelgenlikini, gerche tang yüenjünni eyiblesh höjjitide özining ismi tilgha élinmighan bolsimu, emma u ishlewatqan xitay ishliri komitétidin uning ma'ashliq halda öyde dem élishi telep qilin'ghanliqini, u ishletken kompyutér qatarliq xizmet eslihelirining tekshürüsh üchün élip qélin'ghanliqini bildürgen,

Tang yüenjünni yéqindin bilidighan xitay pa'aliyetchiliridin kanadadiki shéng shö xanimning bildürüshiche, tang yüenjün'ge oxshash ilgiri xitay hökümitining siyasiy ziyankeshlikige uchrighan bir pa'aliyetchining xitayning jasusigha aylinishi gerche nurghun kishilerni heyran qaldurghan bolsimu, emma buningdin xitay hökümitining xitaygha qarshi öktichilerdin jasus tallashta her xil pursetlerdin paydilinidighanliqini körüshke bolidiken.

 Shéng shö mundaq dédi: “Tang yüenjünning mesilisige kelsek, u, 1989-yildiki tyen'enmén oqughuchilirining démokratiyeni telep qilish namayishining aktip yétekchiliridin idi. Eyni chaghda u xitay hökümiti teripidin 20 yilliq qamaqqa höküm qilin'ghan. 8 Yilliq türme hayatidin kéyin, u pütkül xitayni aylinip chiqipmu xizmet tapalmighan. Kéyin u teywen boghuzidin ötüp, teywen arqiliq amérikagha kélip siyasiy panahliq tiligen. Elwette u 30 nechche yildin buyan a'ilisidikiler bilen körüshelmigen, bilishimche, ikki yil ilgiri uning inisi ölüp ketken, anisimu aghriq iken. Xitay kompartiyesi hökümiti mana mushu pursettin paydilinip, uning yurtigha qaytishigha ruxset qilish bedilige uni xitay hökümiti üchün ishlep bérishke köndürgen. Bu qilmish elwette kishini intayin epsuslanduridu we ghezeplendüridu.”

Shéng shö sözini dawam qilip, xitay hökümitining chet ellerdiki xitaygha qarshi öktichilerdin jasus tallashta barliq purset we wasitilerdin paydilinidighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Emeliyette men démokratik heriketler sépide ishlewatqinimgha 35 yil boldi. Heqiqeten xitay hökümitining chet ellerdiki démokratik teshkilatlargha qarita élip barghan nurghunlighan buzghunchiliqlirini kördüm. Yeni arigha ziddiyet sélish, bölgünchilik qilish, parchiliwétish, sétiwélish, sésitish, qorqutush, tehdit sélish qilmishlirigha shahit boldum. Ular her xil wasitilerdin paydilandi. Elwette adettiki kishiler buninggha taqabil turalmaydu. Chünki bizning pa'aliyetlirimiz pütünley pida'iylarche élip bérilidighan, tapawiti yoq xizmet. Xitayning yurtta qalghan, tughqanlirimizgha qilghan biwasite tehditlirimu küchlük. Bu seweblerdin nurghun kishiler arimizdin ayrildi, emma xitay hökümiti wede qilghan menpe'et we pursetler tüpeylidin xitay hökümitining telipini qobul qilghan. Öz teshkilatigha xiyanet qilip jasusluq qilishqa mejbur qalghan pa'aliyetchilermu bar. Men bu xil kishilerni wijdanini yoqatqan, bizning nezirimizde ölgen kishiler dep qaraymen.”

Amérikaning chikago uniwérsitétning tekliplik piroféssori, kishilik hoquq adwokati téng byaw ependining bildürüshiche, xitay hökümitining chet ellerdiki xitaygha qarshi öktichilerni özi üchün ishleshke mejburlash wasitiliri gerche köp xil bolsimu, emma melum menpe'et wede qilish yaki wetende qalghan tughqanliri arqiliq tehdit sélish xitay hökümiti eng köp qollinip kéliwatqan usullar hésablinidiken.

Téng byaw mundaq dédi: “Adette ikki usul asasliq orunda turidu. Buning biri menpe'et bérish yoli arqiliq kishilerni jasusluqqa sélish, yene biri yeni téximu köp ishliniwatqan wasite bolsa tehdit sélish usulidur. Buningda öktichi pa'aliyetchilerning yurtida qalghan a'ile tawabi'atliri we uruq-tughqanlirini görüge éliwélip, tehdit sélish. Buningda eger bu kishiler chet ellerde xitaygha qarshi tenqid we eyibleshlerde bolghinida, xitay kompartiyesi her xil usullardin paydilinip, ularning yurtida qalghan a'ile ezalirigha ziyankeshlik qilidu, yaki tehdit salidu. Hazir bu ehwallar intayin omumlashqan. Shuning bilen bir waqitta ular yene mushuni wasite qilip turup chet ellerdiki öktichilerge türlük shertlerni qoyup, ularni özi üchün uchur toplashqa we jasusluq qilishqa mejbur qilmaqta.”

Téng byaw ependining qarishiche, xitay hökümiti irqiy qirghinchiliq siyasiti yürgüzüwatqan Uyghurlar üchün éytqanda xitay hökümitining chet ellerdiki Uyghurlarning pa'aliyetlirige qaratqan cheklimiliri we buzghunchiliqi téximu éghir iken.

Téng byaw ependining tekitlishiche, nöwette xitay hökümitining teshwiqatlirigha ishinip, bir qisim Uyghurlarning yurtlirigha qaytish ishliri jiddiy diqqet qozghawatqan bolup, yurtigha qaytqan Uyghurlarning elwette xitay hökümitining her xil so'al-soraqliri we xitay hökümitige uchur yetküzüshke mejburlinish éhtimalliqi chong iken.

Amérikadiki Uyghur pa'aliyetchiliridin dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin mudiri ilshat hesenmu ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining peqet xitay démokratliri arisidila emes, belki chet ellerdiki Uyghur, tibet we mongghul teshkilatliri arisighimu, xitay jasuslirini kirgüzüsh qilmishliri bayqalghanliqini bildürdi.

Shéng shö xanim bolsa, nöwette chet ellerdiki xitaygha qarshi teshkilatlarning köpinchisining pa'aliyetliri ashkara pa'aliyetler bolghini üchün, köpinche teshkilatlarda xitay hökümitige uchur yetküzgen gumandarlargha étibarsiz qarash ehwali éghir iken.

Shéng shöning tekitlishiche, emma chet ellerde turup xitay hökümiti üchün jasusluq qilghuchilarning ziyini peqet teshkilatlar bilenla cheklenmeydiken, aqiwet shu dölet hökümetliri we shirketlergimu éghir ziyan élip kélidighanliqi üchün, bundaq ehwallarni derhal shu döletlerdiki qanun organlirigha melum qilish zörür iken.

Kishilik hoquq adwokati téng byawning tekitlishiche, xitaygha qarshi öktichi teshkilatlar ichide xitaygha jasusluq qiliwatqanliqi guman qilin'ghan kishiler bayqalghan ehwalda, ularni shu döletlerdiki qanun organlirigha melum qilish hazirche qollan'ghili bolidighan birdin bir qanuniy yol iken.

Téng byawning tekitlishiche, xitay jasus gumandarlirini bayqighan haman shu döletlerdiki qanun organlirigha xewer qilghanda, buning kélip chiqidighan ziyanni eng töwen haletke chüshürüshte belgilik ünümi bolidiken.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.