Матияс бөлингер: “хитайниң инсанийәткә қарши җинайәт садир қиливатқанлиқи шәк-шүбһисиздур”

Германийәлик мухбир матияс бөлингер хитайниң уйғурларға нисбәтән инсанийәткә қарши җинайәт садир қиливатқанлиқини тәкитлиди.

2023-Йили 16-феврал германийәдә нәшир қилинған “юқури техникилиқ гулаг: хитайниң уйғурларға қарши җинайәтлири” намлиқ әсәрниң аптори матияс бөлингер 16-март күни “франкфурт обзорлири” гезитиниң зияритини қобул қилғанда, хитайниң уйғур диярида тәсис қилған җаза лагерлириниң орнини тәдриҗи түрмиләр игиләватқанлиқини, хитай һакимийитиниң уйғурларға қарита инсанийәткә қарши җинайәт садир қиливатқанлиқини илгири сүргән.

“франкфурт обзорлири” гезитидә елан қилинған “қайта тәрбийәләш лагериниң орнида түрмә: уйғурларниң азаб-оқубәтлири давам қилмақта” намлиқ бу зиярәт хатирисиниң бешида “пәқәтла вевискиси өзгәрди, шинҗаңдики җаза лагерлириға қамалған нурғун уйғурлар һазир түрмиләргә соланди. Хитай кишиләрни ассимилатсийә қилишниң йәнә башқа усуллириға мураҗиәт қилмақта” дегән кириш сөзгә орун берилгән.

Мәзкур зиярәт хатирисиниң муқәддимисидә 2017-йилидин 2019-йилиғичә болған арилиқта йүзмиңлиған уйғурларниң җаза лагерлириға қамилип болғанлиқи, б д т ниң буни “еғир дәриҗидики кишилик һоқуқ дәпсәндичилики” дәп атиғанлиқи, буни испатлайдиған сансизлиған гуваһлиқлар, дәлил-испатлар вә сүний һәмраһ сүрәтлириниң мәвҗутлиқи оттуриға қоюлуп, матияс бөлингерниң гәрчә нөвәттә бир қисим лагерлар тақалған болсиму, әмма лагерға соланған уйғурларниң қоюп берилмигәнлики, әксичә лагерлардин түрмиләргә йөткилип, давамлиқ җазалиниватқанлиқини яки мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқини илгири сүргәнлики баян қилинған.

Норвегийәдики “уйғур әдлийәси архип амбири” ниң мәсули бәхтияр өмәр әпәндиниң қаришичә, дәрвәқә, вақтлиқ лагер қилинған бир қисим кичик органлар 2019-йилиғичә тақалған болсиму, бирақ 2019-йилидин кейин көплигән түрмилар қурулуп, нурғунлиған уйғурлар юқири қамақ җазалири билән түрмиләргә йөткәлгән. Униң билдүришичә, лагерларда туруватқан бир қисим қол илкидә бар болған уйғурлар бесим түпәйли мәғләғ селип, лагерлар ичидә мәҗбурий әмгәк завутлирини қурушқа мәҗбурланған.

“қайта тәрбийәләш лагериниң орнида түрмә: уйғурларниң азаб-оқубәтлири давам қилмақта” намлиқ бу зиярәт хатирисидә оттуриға қоюлған “йеқиндин буян шинҗаңдики бәзи лагерлар тақилишқа башлиған. Бу һал райондики хәлқниң бу қабаһәтлик қисмәтләрдин қутулғанлиқини билдүрәмду?” дегән суалға, ахириқи қетим 2018-йили уйғур диярини зиярәт қилип, лагерларни бивастә көрүш пурситиға еришкән матияс бөлингер мундақ җаваб бәргән: “яқ, бу қабаһәтлик вәзийәт һеч вә әсла ахирлашмиди. 2019-Йилидин буян вақитлиқ лагер қилинған мәктәпләр вә һөкүмәт биналири тақалди. Буларниң бир қисмини өз вақтида мән өз көзүм билән көргән идим. Әмма юқури бихәтәрлик капалитигә игә қилинған нурғунлиған лагерлар һелиму мәвҗут. Улар шәһәрләрниң сиртиға орунлашқан. Бир қисми һазир түрмиләргә өзгәртилди. Аз дегәндә йәнә бир бөлүк тутқунлар у йәрләрдә қамилип турмақта. Пәқәтла лагерларниң вевискисида бәзи өзгиришләр болди.”

Матияс бөлингер “хитай бу системисини қанунлаштурушқа уруниватамду?” дегән суалға җаваб бәргәндә, җаза лагерлириға қарита хәлқарада пәйда болған күчлүк әйибләшләрниң хитай һакимийитини чөчүткәнлики, башта лагерларниң мәвҗутлиқини мутләқ инкар қилған хитайниң кейинчә пакитлар алдида “булар җаза лагерлири әмәс, әсәбийликни түгитиш үчүн қурулған қайта тәрбийәләш мәркәзлири” дәп уни етирап қилғанлиқи, униңдин кейин лагерға қамалғанларни “оқуш пүттүрди” дәп ялған сөзлигәнликини әскәртип, әмәлийәттә “оқуш пүттүргән” бу тутқунларниң қоюп берилмәстин, қайтидин халиғанчә қамақ җазалириға мәһкум қилинип, техиму еғир “тәрбийәләш” кә муптила қилинғанлиқини тәкитлигән.

Матияс бөлингер йәнә “хитайдики уйғурларниң вәзийити көрүнүштә наһайити көңүллүк. Хитай шинҗаңда зади қанчилик инсанни қамап туруватиду?” дегән суалға җаваб бәргәндә, 2017-2019-йили арилиқидила аз дегәндә 1 милйондин артуқ уйғурниң җаза лагерлириға қамалғанлиқини, униңдин кейин елан қилинған дәлилләр, сүний һәмраһ сүрәтлиридин лагерларниң вә у йәрләргә қамалғанларниң санини пәрәз қилиш мумкин болсиму, әмма түрмиләрниң вә түрмиләргә қамалғанларниң санини ениқлашниң мумкин әмәсликини, хитай һакимийитиниң бихәтәрлик тәдбирлирини дәриҗидин ташқири күчәйтип, түрәмиләргә аит учурларниң сиртқа тарқилип кетишниң мутләқ алдини еливатқанлиқини оттуриға қойған

“хитай уйғурларни ассимилатсийә қилип, уларни садақәтмән пуқраларға айландурмақчи боливатиду. Сиз китабиңизда хитайларниң уйғурларға йүргүзиватқан бастурушлирини ‛мәдәнийәт җәһәттинму ассимилатсийә қилиш болуп һесаблиниду‚ дәп йезипсизғу?” дегән суалға матияс бөлингер мундақ җаваб бәргән: “хитай өзлирини көп милләтлик дөләт дәп атайду, әмәлийәттә у пәқәт хитайларниң дөлитидур. Хитайлар нопусниң 90 пирсәнтини игиләйду. Муһим органларниң һәммиси шуларниң қолида. Дөләтниң әң юқури башқуруш оргини һесабланған хитай компартийәси даимий комитетида 55 аз санлиқ милләтниң бирму әзаси йоқ. Мутләқ көп қисим хитайлар хитайниң шәрқий вә оттура қисмида яшайду. Бирқанчә он йил илгири бейҗиң һакимийити уйғурлар, моңғуллар вә тибәтликләрниң бөлүнүп чиқип кетип, бу дөләтниң мутләқ көп қисим тупрақини игиливелишидин әнсирәйти. Бу хитай рәһбәрлириниң әлмисақтин бериқи әндишиси иди. Буниң үчүнму бу районларға хитай пухқралирини мәхсус орунлаштурмақта. Хитай һакимийити уйғурларниң мустәқиллиқ арзулириниң һечқачан йоқалмиғанлиқини көрүп йәтти. Уларниң уйғурларни ассимилатсийә қилип, садақәтмән пуқраларға айландурушқа урунушиниң сәвәби мана бу. Уйғурларниң миллий кимлики йоқитилмақта. Қайта тәрбийәләр арқилиқ хитайларниң типик бир парчиси болушқа мәҗбурланмақта. Һөкүмәт даирилири ейитқандәк, улар хитайларниң мәдәнийәт җәһәттики йетәкчи орниға бой сундурулмақта. Хитайларниң мәдәнийәт әнәнисигә сиңдүрүлмәктә.”

Голландийәдә яшайдиған лагер шаһити қәлбинур сидиқ бу һәқтә тохталғанда, матияс бөлингерниң қарашлириниң орунлуқ икәнликини тәкитләп, хитайниң уйғурларни тамамән хитайлаштуруш үчүн пүткүл чариләргә мураҗиәт қиливатқанлиқини билдүрди.

“қайта тәрбийәләш лагериниң орнида түрмә: уйғурларниң азаб-оқубәтлири давам қилмақта” намлиқ бу зиярәт хатирисидә оттуриға қоюлған “бир қисим дөләтләр шинҗаңда йүз бериватқан әһвалларни ‛ирқий қирғинчилиқ‚ дәп атиди. Сиз бу баһаға қошуламсиз?” дегән суалға матияс бөлингер мундақ җаваб бәргән: “һичболмиса, бу һәқтики гуман интайин күчлүк. Бир һөкүмәт яки горуһ бир милләт яки униң бир қисмини йоқитишқа урунғанда, ирқий қирғинчилиқ йүз бәргән болиду. Бизниң шинҗаңда уйғурлар вә башқа аз санлиқларға системилиқ һалда йүргүзүливатқан чоң қирғинчилиқларни испатлайдиған дәлиллиримиз йоқ. Әмма лагерларда вә түрмиләрдә һелиһәм өлүватқанлар бар. Хитай һакимийитиниң туғут чәкләш тәдбирлирини иҗра қиливатқанлиқиға даир пакитлар бар. Узун йиллардин буян уйғур аяллири мәҗбурий туғмаслиқниң азаблирини тартип кәлди. Адвокатлар арисида хитай һөкүмитиниң шинҗаңдики түркий мусулманларни қәстән йоқитишқа урунуватқанлиқ мәсилиси тоғрисидики муназириләр давам қилмақта. Һалбуки, ирқий қирғинчилиқни муәййәнләштүрүшниң алдинқи шәртлиригә аит йетәрлик дәриҗидики дәлилләр мәвҗут. Немила болушидин қәтийнәзәр, хитайниң шинҗаңда инсанийәткә қарши җинайәт садир қиливатқанлиқи шәк-шүбһисиздур.”