Америка хәлқара диний әркинлик комитети: “биз хитай һөкүмитиниң җинайәтлиригә қарши сөз қилишни тохтатмаймиз”

Америка хәлқара диний әркинлик комитети 2021-йили 29-март хитайниң америка әмәлдарлириға қилған җаза тәдбирини әйибләп мәхсус баянат елан қилған.

Хитай ташқи ишлар министирлиқи 27-март баянат елан қилип америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң рәиси гайле манчин вә муавин рәиси тоний перкинскә қарита җаза тәдбири йүргүзгәнликини елан қилған. Улар йәнә канада өктичи консерватиплар партийәсиниң әзаси майкил чоңғиму охшаш җаза тәдбирини йүргүзгәнликини елан қилған.

Бейҗиңниң бу җаза тәдбири америка, явропа иттипақи, әнглийә вә канаданиң йеқинқи мәзгилләрдә хитайниң уйғур вә башқа түркий милләтләргә йүргүзгән сияситиниң “ирқий қирғинчилиқ икәнлики” ни әйибләп хитайға қарита йүргүзгән җаза тәдбиридин кейин елан қилинған.

Хитай һөкүмити ғәрб дөләтлириниң кишилик һоқуқ дәпсәндичилики вә ирқи қирғинчилиқ сияситини тохтитиш һәққидики агаһландурушини изчил “ички ишлиримизға арилашқанлиқ” дәп әйибләп, өзини ақлап кәлгәниди. Хитай һөкүмити бу қетимқи баянаттиму бу җаза тәдбирлирини башқа дөләтләрниң хитайниң “ички ишиға арилашқанлиқи” үчүн йүргүзүлгәнликини билдүргән.

Баянатта мундақ дейилгән: “хитай һөкүмити дөләтниң игилик һоқуқи, бихәтәрлики вә тәрәққият мәнпәәтини қоғдашқа қәтий бәл бағлиди һәмдә алақидар тәрәпләрни вәзийәтни ениқ чүшинишкә чақириду. Улар шинҗаңға мунасивәтлик мәсилиләрдә сиясий контроллуқни вә һәр қандақ шәкилдә хитайниң ички ишлириға арилишишни тохтитиши керәк. Болмиса қолини көйдүрүвалиду”.

Америка хәлқара диний әркинлик комитети 29-март хитайниң бу җаза тәдбирини әйибләп мәхсус баянат елан қилған. Мәзкур баянатта америка ташқи ишла министири американиң уйғур мәсилисидики мәйданини йәнә бир қетим тәкитлигән болуп, баянатта мундақ дейилгән: “хитай һөкүмитиниң кишилик һоқуқ вә диний әркинликни тәшәббус қилидиған америка вә башқа дөләтләрниң һөкүмәт әмәлдарлириға қаратқан җаза тәдбири асассиздур. Бу җаза пәқәт хитайниң уйғур вә башқа түркий мусулманларға қаритилған ирқий қирғинчилиқ сияситиниң күнсери күчийиватқан хәлқара тәнқид вә тәкшүрүшини җимиқтурушқа урунушидин ибарәт”.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң рәиси гайле манчин баянатта мундақ дегән: “хитайниң бу хил җимиқтуруш тактикиси карға кәлмәйду. Америка хәлқара диний әркинлик комитети сүкүт қилмайду. Биз хитай һөкүмитиниң давам қиливатқан ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтлиригә қарши сөз қилишни тохтатмаймиз”.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң муавин рәиси тоний перкинс мундақ дегән: “хитай компартийәсиниң бу асассиз җазаси коммунист һакимийәтниң хәлқара җәмийәттики йүзини қутулдурушқа урунуш җәрянидики қорқутуш тактикисидур. Бу, уларниң өз хәлқигә қилған рәһимсиз бастуруш сияситини техиму ениқ ашкарилап бәрди”.

Америка ташқи ишлар министири билинкен 27-март өзиниң тветтир һесабида бу җаза тәдбиригә қарита мундақ дәп язғаниди: “биз хитайниң америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң икки хадимиға җаза тәдбири елан қилғанлиқини әйибләймиз. Хитайниң бу һәрикити пәқәт шинҗаңда давамлишиватқан ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтләрни хәлқараниң йеқиндин көзитишигә төһпә қошиду, халас”.

Җумһурийәтчиләр партийәсиниң кеңәш палата әзалиридин том котинму хитайниң америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң дини ишлар комиссарлириға җаза тәдбири елан қилғанлиқи һәққидә мәхсус баянат елан қилған болуп, баянатта мундақ дегән: “хитай компартийәси шинҗаңда ирқий қирғинчилиқ қиливатиду. Шуңа хитайниң дуня миқясидики һәққаний һоқуқ үчүн күрәш қилидиған америка хәлқара диний әркинлик комитетини нишан қилиши әҗәблинәрлик әмәс. Америка хитай ширкәтлири вә әмәлдарларға техиму көп җаза бериштин башқа, америка шинҗаңда ишләпчиқирилидиған барлиқ мәһсулатларни импорт қилишни чәклиши керәк, америка ширкәтлири тәминләш зәнҗирини хтайдин йөткиши керәк. Униңдин башқа, хәлқара олимпик комитети 2022-йиллиқ олимпик тәнһәрикәт мусабиқисини милйондин артуқ кишини җаза лагерлириға солиған дөләттин йөткиши керәк”.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң комиссарлириниң бири болған гәри бауир бу һәқтә радийомизниң зияритини қобул қилип мундақ деди: “мән наһайити мәмнунийәт билән шундақ дейәләймәнки, америка хәлқара диний әркинлик комитети хитайниң йүргүзүватқан сиясәтлиригә қарши наһайити қаттиқ вә кәскин позитсийәдә болди. Мән һәтта икки җаза тәдбири елан қилинған рәис вә муавин рәисимизгә азрақ һәсәт қилип қалдим. Мениң хитайдин ‛мән немә қилсам ашу тизимликкә кирәләймән‚ дәп сорап баққум бар. Мәнму хитай компартийәсигә қарши хели актип идим. Комиссар нури түркәл вә мени бу тизимликтин ‛чүшүрүп қоюши‚ мениңчә коммунист бюрократлар рәис вә муавин рәискә җаза елан қилиш арқилиқ өзиниң позитсийәсини ениқрақ оттуриға қоялаймиз, дәп ойлиған”.

Хитай җаза тәдбири йүргүзгәнләрниң қатарида канада өктичи парламент әзаси майкел чуңму бар болуп, майкил чуң парламентниң даимий ишлар вә хәлқара тәрәққият даимий комитетиниң муавин рәиси. У бу айда сунған доклатида уйғур районида йүз бериватқан инсанийәткә қарши җинайәт вә ирқий қирғинчилиқни шәкилләндүридиған вәһшийликләрни оттуриға қойғаникән.

Канада баш министири җастин трудо хитайниң бу җаза тәдбирини “қобул қилғили болмайдиған һәрикәт” дәп атиған. Трудо 27-март күни өзиниң тветтир һесабида мундақ дәп язған: “биз хәлқарадики иттипақдашлиримиз билән бирликтә дуняниң һәрқайси җайлиридики кишилик һоқуқни давамлиқ қоғдаймиз”.

Парламент әзаси болған майкел чуң “хәлқаралиқ почта” гезитигә бәргән телефон зияритидә бу “җаза” ни “шәрәп медали” сүпитидә тақайдиғанлиқини, хитайға саяһәткә бериш пилани йоқлуқини шуңа бу җазаниң әмәлий үнүми болмайдиғанлиқини, ейтқан. У йәнә бу җаза тәдбириниң канададики парламент әзалириниң хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқиға диққәт тартишта үнүмлүк рол ойнайдиғанлиқини тәкитлигән болуп, трудо һөкүмитини “уйғур қирғинчилиқи” ни рәсмий етирап қилишқа дәвәт қилған.

26-Март күни хитай ташқи ишлар министирлиқи әнглийәдики әң күчлүк хитайни тәнқид қилған бәш нәпәр парламент әзаси вә төт кишилик һоқуқ органлириға қарита җаза тәдбири елан қилғаниди. Әнглийә баш министири борис җонсон буниңға наһайити тиз инкас қайтуруп, уйғурлар һәққидә соал қойған парламент әзалирини қоллайдиғанлиқини тунҗи қетим очуқ-ашкара билдүргән.

Америкадики хитай тәтқиқатчиси андирс кор әпәнди “хитай һөкүмити бу җаза тәдбирлирини йүргүзүп хата қилди”, деди. У бу хаталиқни мундақ чүшәндүрди: “хитай һөкүмити наһайити чоң хаталиқ өткүзди, чүнки, бу җаза тәдбири наһайити чоң инкас қозғиди. Илим әһлилири, мухбирлар, сиясийонлар хитай җаза тәдбири йүргүзгән кишиләрниң хизмитигә техиму көңүл бөлүшкә башлиди. Уйғур қирғинчилиқиға техиму көп диққәт тартти. Һәтта америка, әнглийә вә канадаға охшаш ашу җаза тәдбири елан қилинған кишиләр турушлуқ дөләт вә райондики кишиләрниң арисида уйғурлар мәсилисигә болған қизиқишни техиму күчәйтиду”.

Доктор андирс кор әпәнди йәнә америка башчилиқидики ғәрб әллириниң хитай әмәлдарлириға йүргүзгән җаза тәдбирлири билән хитайниң бу әлләрниң әмәлдарлириға қарита йүргүзгән җаза тәдбирлириниң үнүми һәққидә тохтилип мундақ деди: “әлвәттә американиң хитай әмәлдарлириға қаратқан җаза тәдбирлири бәкрәк үнүмлүк, чүнки ениқла америкалиқларниң хитайға бериши натайин, әмма хитай әмәлдарларниң балилири асасән дегүдәк америкада оқуйду, америкада өйи, мал-мүлки бар. Һәтта америкада салған мәбләғлири бар. Йәнә бир муһим нуқта болса, америка демократик бир дөләт шундақла қанунни асас қилидиған дөләт. Американиң йүргүзгән җаза тәдбирлири хитайниң ‛ирқи қирғинчилиқ‚ йүргүзүватқан әмәлдарлириға қаратқан җаза тәдбирлири. Әксичә хитайдәк хәлқ сайлимиған, қанунсиз бир һөкүмәтниң җаза тәдбири елан қилидиған һоқуқиму болмайду”.

Гәри бауир әпәнди ахирида уйғурларға мундақ хитаб қилди: “мән христиан. Билишимчә уйғурлар асасән мусулман хәлқ. Мениң уйғурларға дәйдиғиним америкада дини комитетқа охшаш органларла уйғурларни қоллап қалмастин бәлки, америка вә дуняниң башқа җайлирида улар үчүн дуа қиливатқан милйонлиған христианлар бар. Биз дуа қилишни давам қилимиз вә шундақла барлиқ амалларни ишлитип уларниң қоюп берилиши үчүн һәрикәт қилимиз”.