Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti: “Biz xitay hökümitining jinayetlirige qarshi söz qilishni toxtatmaymiz”

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti 2021-yili 29-mart xitayning amérika emeldarlirigha qilghan jaza tedbirini eyiblep mexsus bayanat élan qilghan.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi 27-mart bayanat élan qilip amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'isi gaylé manchin we mu'awin re'isi toniy pérkinske qarita jaza tedbiri yürgüzgenlikini élan qilghan. Ular yene kanada öktichi konsérwatiplar partiyesining ezasi maykil chongghimu oxshash jaza tedbirini yürgüzgenlikini élan qilghan.

Béyjingning bu jaza tedbiri amérika, yawropa ittipaqi, en'gliye we kanadaning yéqinqi mezgillerde xitayning Uyghur we bashqa türkiy milletlerge yürgüzgen siyasitining “Irqiy qirghinchiliq ikenliki” ni eyiblep xitaygha qarita yürgüzgen jaza tedbiridin kéyin élan qilin'ghan.

Xitay hökümiti gherb döletlirining kishilik hoquq depsendichiliki we irqi qirghinchiliq siyasitini toxtitish heqqidiki agahlandurushini izchil “Ichki ishlirimizgha arilashqanliq” dep eyiblep, özini aqlap kelgenidi. Xitay hökümiti bu qétimqi bayanattimu bu jaza tedbirlirini bashqa döletlerning xitayning “Ichki ishigha arilashqanliqi” üchün yürgüzülgenlikini bildürgen.

Bayanatta mundaq déyilgen: “Xitay hökümiti döletning igilik hoquqi, bixeterliki we tereqqiyat menpe'etini qoghdashqa qet'iy bel baghlidi hemde alaqidar tereplerni weziyetni éniq chüshinishke chaqiridu. Ular shinjanggha munasiwetlik mesililerde siyasiy kontrolluqni we her qandaq shekilde xitayning ichki ishlirigha arilishishni toxtitishi kérek. Bolmisa qolini köydürüwalidu”.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti 29-mart xitayning bu jaza tedbirini eyiblep mexsus bayanat élan qilghan. Mezkur bayanatta amérika tashqi ishla ministiri amérikaning Uyghur mesilisidiki meydanini yene bir qétim tekitligen bolup, bayanatta mundaq déyilgen: “Xitay hökümitining kishilik hoquq we diniy erkinlikni teshebbus qilidighan amérika we bashqa döletlerning hökümet emeldarlirigha qaratqan jaza tedbiri asassizdur. Bu jaza peqet xitayning Uyghur we bashqa türkiy musulmanlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq siyasitining künséri küchiyiwatqan xelq'ara tenqid we tekshürüshini jimiqturushqa urunushidin ibaret”.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining re'isi gaylé manchin bayanatta mundaq dégen: “Xitayning bu xil jimiqturush taktikisi kargha kelmeydu. Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti süküt qilmaydu. Biz xitay hökümitining dawam qiliwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlirige qarshi söz qilishni toxtatmaymiz”.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi toniy pérkins mundaq dégen: “Xitay kompartiyesining bu asassiz jazasi kommunist hakimiyetning xelq'ara jem'iyettiki yüzini qutuldurushqa urunush jeryanidiki qorqutush taktikisidur. Bu, ularning öz xelqige qilghan rehimsiz basturush siyasitini téximu éniq ashkarilap berdi”.

Amérika tashqi ishlar ministiri bilinkén 27-mart özining twéttir hésabida bu jaza tedbirige qarita mundaq dep yazghanidi: “Biz xitayning amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining ikki xadimigha jaza tedbiri élan qilghanliqini eyibleymiz. Xitayning bu herikiti peqet shinjangda dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerni xelq'araning yéqindin közitishige töhpe qoshidu, xalas”.

Jumhuriyetchiler partiyesining kéngesh palata ezaliridin tom kotinmu xitayning amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining dini ishlar komissarlirigha jaza tedbiri élan qilghanliqi heqqide mexsus bayanat élan qilghan bolup, bayanatta mundaq dégen: “Xitay kompartiyesi shinjangda irqiy qirghinchiliq qiliwatidu. Shunga xitayning dunya miqyasidiki heqqaniy hoquq üchün küresh qilidighan amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétini nishan qilishi ejeblinerlik emes. Amérika xitay shirketliri we emeldarlargha téximu köp jaza bérishtin bashqa, amérika shinjangda ishlepchiqirilidighan barliq mehsulatlarni import qilishni cheklishi kérek, amérika shirketliri teminlesh zenjirini xtaydin yötkishi kérek. Uningdin bashqa, xelq'ara olimpik komitéti 2022-yilliq olimpik tenheriket musabiqisini milyondin artuq kishini jaza lagérlirigha solighan dölettin yötkishi kérek”.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissarlirining biri bolghan geri ba'u'ir bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qilip mundaq dédi: “Men nahayiti memnuniyet bilen shundaq déyeleymenki, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti xitayning yürgüzüwatqan siyasetlirige qarshi nahayiti qattiq we keskin pozitsiyede boldi. Men hetta ikki jaza tedbiri élan qilin'ghan re'is we mu'awin re'isimizge azraq heset qilip qaldim. Méning xitaydin ‛men néme qilsam ashu tizimlikke kireleymen‚ dep sorap baqqum bar. Menmu xitay kompartiyesige qarshi xéli aktip idim. Komissar nuri türkel we méni bu tizimliktin ‛chüshürüp qoyushi‚ méningche kommunist byurokratlar re'is we mu'awin re'iske jaza élan qilish arqiliq özining pozitsiyesini éniqraq otturigha qoyalaymiz, dep oylighan”.

Xitay jaza tedbiri yürgüzgenlerning qatarida kanada öktichi parlamént ezasi maykél chungmu bar bolup, maykil chung parlaméntning da'imiy ishlar we xelq'ara tereqqiyat da'imiy komitétining mu'awin re'isi. U bu ayda sun'ghan doklatida Uyghur rayonida yüz bériwatqan insaniyetke qarshi jinayet we irqiy qirghinchiliqni shekillendüridighan wehshiyliklerni otturigha qoyghaniken.

Kanada bash ministiri jastin trudo xitayning bu jaza tedbirini “Qobul qilghili bolmaydighan heriket” dep atighan. Trudo 27-mart küni özining twéttir hésabida mundaq dep yazghan: “Biz xelq'aradiki ittipaqdashlirimiz bilen birlikte dunyaning herqaysi jayliridiki kishilik hoquqni dawamliq qoghdaymiz”.

Parlamént ezasi bolghan maykél chung “Xelq'araliq pochta” gézitige bergen téléfon ziyaritide bu “Jaza” ni “Sherep médali” süpitide taqaydighanliqini, xitaygha sayahetke bérish pilani yoqluqini shunga bu jazaning emeliy ünümi bolmaydighanliqini, éytqan. U yene bu jaza tedbirining kanadadiki parlamént ezalirining xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqigha diqqet tartishta ünümlük rol oynaydighanliqini tekitligen bolup, trudo hökümitini “Uyghur qirghinchiliqi” ni resmiy étirap qilishqa dewet qilghan.

26-Mart küni xitay tashqi ishlar ministirliqi en'gliyediki eng küchlük xitayni tenqid qilghan besh neper parlamént ezasi we töt kishilik hoquq organlirigha qarita jaza tedbiri élan qilghanidi. En'gliye bash ministiri boris jonson buninggha nahayiti tiz inkas qayturup, Uyghurlar heqqide so'al qoyghan parlamént ezalirini qollaydighanliqini tunji qétim ochuq-ashkara bildürgen.

Amérikadiki xitay tetqiqatchisi andirs kor ependi “Xitay hökümiti bu jaza tedbirlirini yürgüzüp xata qildi”, dédi. U bu xataliqni mundaq chüshendürdi: “Xitay hökümiti nahayiti chong xataliq ötküzdi, chünki, bu jaza tedbiri nahayiti chong inkas qozghidi. Ilim ehliliri, muxbirlar, siyasiyonlar xitay jaza tedbiri yürgüzgen kishilerning xizmitige téximu köngül bölüshke bashlidi. Uyghur qirghinchiliqigha téximu köp diqqet tartti. Hetta amérika, en'gliye we kanadagha oxshash ashu jaza tedbiri élan qilin'ghan kishiler turushluq dölet we rayondiki kishilerning arisida Uyghurlar mesilisige bolghan qiziqishni téximu kücheytidu”.

Doktor andirs kor ependi yene amérika bashchiliqidiki gherb ellirining xitay emeldarlirigha yürgüzgen jaza tedbirliri bilen xitayning bu ellerning emeldarlirigha qarita yürgüzgen jaza tedbirlirining ünümi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Elwette amérikaning xitay emeldarlirigha qaratqan jaza tedbirliri bekrek ünümlük, chünki éniqla amérikaliqlarning xitaygha bérishi natayin, emma xitay emeldarlarning baliliri asasen dégüdek amérikada oquydu, amérikada öyi, mal-mülki bar. Hetta amérikada salghan mebleghliri bar. Yene bir muhim nuqta bolsa, amérika démokratik bir dölet shundaqla qanunni asas qilidighan dölet. Amérikaning yürgüzgen jaza tedbirliri xitayning ‛irqi qirghinchiliq‚ yürgüzüwatqan emeldarlirigha qaratqan jaza tedbirliri. Eksiche xitaydek xelq saylimighan, qanunsiz bir hökümetning jaza tedbiri élan qilidighan hoquqimu bolmaydu”.

Geri ba'u'ir ependi axirida Uyghurlargha mundaq xitab qildi: “Men xristi'an. Bilishimche Uyghurlar asasen musulman xelq. Méning Uyghurlargha deydighinim amérikada dini komitétqa oxshash organlarla Uyghurlarni qollap qalmastin belki, amérika we dunyaning bashqa jaylirida ular üchün du'a qiliwatqan milyonlighan xristi'anlar bar. Biz du'a qilishni dawam qilimiz we shundaqla barliq amallarni ishlitip ularning qoyup bérilishi üchün heriket qilimiz”.