RFA/Erkin Tarim
Түркийәниң денизли вилайитидә башланған «шәрқий түркистандики ирқий қирғинчилиққа қарши хитай билән болған тиҗарәтни сәнму тохтат, хитай мелини импорт қилма» намлиқ паалийәткә аваз қошқан ширкәтләрниң сани 11гә йәткән.
Узун йиллардин буян уйғурларни қоллап келиватқан «дәнкром сүт ишләп чиқириш машина вә запчаслири ширкити» мудири қадир ақинчи әпәнди хитайға қарши конкрет ишларни қилиш үчүн түркийәдики барлиқ ширкәтләрни хитай мелини импорт қилмаслиққа чақириш паалийити башлиған. Қадир ақинчи әпәндиниң ейтишичә һазирғичә түркийәниң денизли вилайитидики 11 ширкәт аваз қошидиғанлиқини җакарлиған.
Мәзкур ширкәтниң хоҗайини қадир ақинчи әпәнди хитай маллирини алмаслиқ пикириниң қандақ оттуриға чиққанлиқи тоғрисида мәлумат берип мундақ деди: «биз узун йиллардин буян шәрқий түркистан мәсилисигә көңүл бөлүп келиватимиз. Шәрқий түркистан мәсилиси биз үчүн йеңи мәсилә әмәс. Аз дегәндә 15 йилдин буян шәрқий түркистандин кәлгән қериндашлиримиз билән учришип, пикир алмаштуруп, һәл қилишниң йоллири тоғрисида биз баш қатуруватқан бир мәсилә. Биз узундин буян хитайға наразилиқ намайишлири өткүздуқ, мәтбуат баянати бәрдуқ. Лекин, буларниң дегәндәк үнүмини көрәлмидуқ. Шуңа хитайға иқтисадий җәһәттин тәсир көрситәләйдиған бир паалийәт елип барайли дәп бу паалийәтни башлидуқ».
Қадир ақинчи әпәнди йеқинда башланған «шәрқий түркистандики ирқий қирғинчилиққа қарши хитай билән болған тиҗарәтни сәнму тохтат, хитай мелини импорт қилма» намлиқ паалийәтниң мәзмуни тоғрисида мисал билән мәлумат берип мундақ деди: «түркийәдә ишләпчиқириливатқан бәзи запчаслар бар. Мәсилән биз дәнкром ширкити ишләп чиқириватқан сүт совутуш машинисиниң матори бар. Бу маторниң хитай ишләпчиқарғиниму, испанийә ишләпчиқарғиниму америка вә японийә ишләпчиқарғиниму бар. Буларниң баһаси охшимайду. Хитайда ишләпчиқирилғини әзанрақ, биз 3 йил илгиригичә хитайда ишләпчиқирилғинини ишлитәттуқ. Шәрқий түркистанлиқ қериндашлиримизниң һаяти пулдин муһим дәп ойлап хитай маллирини алмаслиқни қарар қилдуқ.»
Қадир ақинчи һазирғичә 11 ширкәтниң бу паалийәткә аваз қошидиғанлиқини җакарлиғанлиқини баян қилип мундақ деди: «һазирғичә 11 ширкәт хитай мелини ишләтмәйдиғанлиқи җакарлиди. Бизниң мәқситимиз бу ширкәтләрниң санини йүзгә чиқириш, шундақла 7-8 айдин кейин түркийә ташқи сода министирлиқиниң алдида мухбирларға баянат бериш. Бу арқилиқ уйғурларниң һәққаний дәвасини қоллайдиғанлиқимизни, хитайниң шәрқий түркистанлиқларға елип бериватқан ирқий қирғинчилиқиға болған наразилиқимизни билдүрүш, түркийә һөкүмитини уйғурларға игә чиқиришқа чақириштин ибарәт.»
Түрк карханичилар башлиған бу паалийәтниң әһмийити немә? хитайниң уйғурларға елип бериватқан бесим сияситигә қандақ тәсир көрситәр? әнқәрәдики уйғур тәтқиқат институти мудири доктор әркин әкрәм әпәнди әгәр буниңға аваз қошидиған ширкәтләрниң сани йүзгә чиқса хитайға тәсир көрситәләйдиғанлиқини оттуриға қойди.
Истанбулдики уйғур иқтисадшунас абдурешит абдулхәмит әпәнди түркийә ширкәтлири хитай маллири әрзан болғачқа көпрәк хитайдин мал импорт қиливатқанлиқини, әгәр бу паалийәт пүтүн түркийәдә омумлашса хитайни қорқуталмисиму, бирақ әһмийитиниң зор икәнликини илгири сүрди.
Пешқәдәм паалийәтчи шәрқий түркистан вәхпиниң сабиқ рәиси һамут гөктүрк әпәнди түрк карханичилар башлиған бу паалийәтниң түркийәдә уйғур дәвасиниң техиму күчийидиғанлиқиниң бешарити икәнликини тәкитлиди.
2018-Йиллиқ статистикиларға қариғанда түркийә 2018-йили хитайдин 26 милярд долларлиқ мал импорт қилған, әмма хитайға 2 йерим милярд долларлиқ мал експорт қилған. Бу хил содидики тәңсизлик түркийәдики иқтисадшунасларниң наразилиқини вә тәнқидлирини қозғиған болуп, улар түркийә-хитай содисидики мәзкур тәңсизликниң хитайға көп пайда елип келидиғанлиқини оттуриға қоюшқаниди. Әмма, нөвәттә, түркийә һөкүмитиниң хитай билән болған сода-иқтисадий алақисини техиму күчәйтиватқанлиқи мәлум.
