Frank mayar: “Xitay gherbni boysundurush meqsitige hergiz yételmeydu”
2020.09.04
Frank mayar: “Gherb hergiz meghlup bolmaydu, chünki xitay bir nuqtida gherbke esla yétishelmeydu”.
Shiwétsariyelik kespiy yazghuchi we zhurnalist frank andré mayar ilgiri élan qilghan “Néme üchün héchkim xitaygha qarshi namayish qilmaydu?” namliq maqaliside xitay hakimiyitini “Digital Stalinizim” dep atap, “Uyghurlar qamalghan xitayche ‛gulag‚ ning ismi ‛qayta terbiyelesh merkizi‚ déyilmekte! qolgha éliniwatqan, öltürülüwatqan, qamiliwatqan, ghayib qiliniwatqan, piraktika buyumigha aylinip ziyankeshlikke uchrawatqan Uyghurlargha zadi qanchilik adem ich aghritip baqti?” dégendek bayanlargha orun bergen idi.
3-Séntebir küni u gérmaniyediki “Fokus” axbarat torida “Gherb hergiz meghlup bolmaydu, chünki xitay bir nuqtida gherbke esla yétishelmeydu” namliq yene bir maqale élan qildi. Maqalide bayan qilinishiche, bezi xitay ziyaliyliri we xitayperestler xitay hakimiyitining siyasiy, iqtisadiy, diplomatiye quwwitini kökke kötürüp, hetta xitayning gherbke bolghan tesirini, nopuz küchini mubalighe qilip: “Gherb meghlubiyetning tehditige yoluqtila emes, belki meghlup bolup boldi” dégen qarashni ilgiri sürüshken.
“Gherb meghlup boldimu? uzundin buyan bu so'al bezide endishige tolghan töwen awazda, bezide körenglikke tolghan yuqiri sadada sorilip keldi. Uning jawabi axirqi hésabta goya ‛he-e‚ bolidighandek qilatti,” dep söz bashlighan frank mayer maqaliside mundaq deydu: “Eger gherb meghlup bolghan bolsa, bu nimédin dérek béridu? bu erkinlikning meghlup bolghanliqidin dérek béridu. Gherbtin bashqa jayda erkinlik barmu? yoq! gherb qimmet qarishi asasigha qurulghan bir jem'iyet peqet démokratiye we qanun dölitining kapaliti astidiki siyasiy erkinlik bolghan jaydila mewjut bolup turalaydu.”
Xitay tehditini, xitayning kishilik hoquq depsendichiliklirini, xitayning siyasiy we iqtisadiy tajawuzchiliqlirini izchil söküp kelgen frank mayar maqalisining “Xitayning digital diktatoriliqi gherbning ishlepchiqirishigha tayinidu” namliq bölikide mundaq yazidu: “Xitayning sotsiyalizm bilen kapitalizmning qéni arilashqan zamaniwi fashisizimliq modéli gherbni meghlup qilalamdu? shundaq qilalisa idi, u aldi bilen xitayning özini meghlup qilghan bolatti. Chünki insaniyet tarixidiki bu tunji digital diktator dölet gherbning ikki mehsulatigha tayanidu: buning biri, marksizm, yene biri kommunizmning hulini kolaydighan kapitalizim.”
Maqalide mundaq bayan qilinidu: “Bundin 60 yil ilgiri amérika we yawropa shundaq chöchüp ketti. 1957-Yili sowét ittipaqi tunji sün'iy hemrahini orbétagha chiqardi. 1961-Yili tunji qétim insanni alem boshluqigha chiqardi. U dunyadiki eng chong kommunistik dölet idi. Sarasime gheyet zor boldi. Dunyadiki eng chong erkin dölet bolghan amérikaning prézidénti jon kénnédi agahlandurup: ‛eger sowét ittipaqi alem boshluqini kontrol qiliwalsa, u pütün yer sharini kontrol qilalaydu,” dédi. Tarixning mesxirisi! 1989-yiligha kelgende moskwaning diktatorliri tengpungluqini yoqatti. Hemme tereptin weyran boldi. Buni xitaygha tetbiqlashqa bolamdu? tamamen we toluq tetbiqlashqa bolidu. Xitayning tarixtin alidighan xéli köp dersi bar.”
Frank mayar maqaliside yene mundaq deydu: “Xitay 0 din 1.2 Métirgha sekrise bu heyran qalarliq hadise hésablinidu. Emma gherb 2, 40 tin 2, 50 métirgha sekrise buning heyran qalghuchiliki yoq. Buni béyjingning mustebitliri yaxshi bilidu. Shunga ular kommunizm, kapitalizm, téxnika oghrilash, kopiye qilip yasash, sétiwélishqa tayinip yüksilip keldi. Gherb bolsa erkin soda bazarlirini ulargha keng échiwetti. Emma shunisi muhimki, xitay menggü erkin puqralar jem'iyitini yaritalmaydu. Xitay tüzülmisidiki uni muweppeqiyetke érishtürüshte kemchil bolghan asasliq hem halqiliq amil: puqralar erkinlikidur. Derweqe, nurghunlighan xitaylar gherbning eng yaxshi mektepliride oqup kallisini achti, deweqe, ular xitayning eng yaxshi aliy mektepliri we shirketliride eqlini ishlitiwatidu. Xu'awéy dunyadiki ilghar digital shirketlerning biri hésablinidu. Halbuki, xu'awéymu gherbning mehsulatlirigha béqinidu.”
Frank mayar maqaliside Uyghurlarnimu tilgha élip ötidu. U mundaq deydu: “Kim öz puqrasi bolghan Uyghurlar üstidin bu qeder échinishliq basturush élip bériwatqan bolsa, kim 600 milyondin artuq kaméra ornitip öz xelqini omumyüzlük nazaret qiliwatqan bolsa, kim xongkong yashlirining naraziliq namayishliridin qorquwatqan bolsa, kim puqralirining eqliy yanfonlirini qedemde bir tekshürüp kündilik turmushigha dexli yetküzüwatqan, ularni jazalwatqan bolsa, del shu menggü erkin bir puqralar jem'iyitini hergiz barliqqa keltürelmeydu.”
“Erkinlik” tin ibaret insaniyetning eng eqelliy heq-hoquqigha hörmet qilishni bilmigen, eksiche uni xalighanche ayaq asti qiliwatqan xitayning hergizmu gherb üstidin ghelibe qilalmaydighanliqini, gherbni meghlup qilish meqsitige esla yételmeydighanliqini ilgiri sürgen frank mayar maqaliside xu'awéyning shi jinpingning bir qorali ikenlikini tilgha élip, sözini gérman peylasopi géorgé wilhélm frédrik hégélning “Dunya tarixi erkin tepekkur arqiliqla tereqqiy qilidu” dégen ibarisi bilen axirlashturidu.
3-Séntebir frank mayar yene “Fokus” qanilining “Yer sharilishish néme üchün ziddiyetke seweb boluwatidu” dégen témidiki neq meydan ziyaritini qobul qilghanda, “Démokratiyini yer sharilashturush” pikir éqimining xataliqini tilgha élip, xitaygha oxshash diktator döletlerge démokratiyening yarashmaydighanliqini ilgiri sürgen idi. U mundaq deydu: “Démokratiye milletning emride bolidu. Uni yashitalmaydighan millette démokratiye bolmaydu. Démokratiye erkinlikning ramkisi ichide yashaydu. Erkinlik bolmighan yerde démokratiyening mewjut bolushidin qandaqmu söz achqili bolsun?”