Мутәхәссисләр: “хитай ғәрб дунясини қайрип қоюп, оттура асия дөләтлирини оңчә игилийәлмәйду”

Хирошимада өткүзүлгән G7 рәһбәрлири йиғинға қатнишиш үчүн кәлгән рәһбәрләр. 2023-Йили 19-май, японийә.

 Америка қатарлиқ дөләтләр “7 дөләт башлиқлири йиғини” ға қатнишиватқан мәзгилдә, хитай компартийәси баш секретари ши җинпиң хитайниң шиән шәһиридә оттура асиядики бәш дөләт башлиқлири билән учришип, “хитай-оттура асия дөләтлири һәмкарлиқи” ни юқири пәллигә көтүрүшниң дағдуғисини қилған.

5-Айниң 18-күни, “ню-йорк вақти гезити” торида елан қилинған “хитай-оттура асия дөләт башлиқлири йиғини ‛7 дөләт башлиқлири‚ йиғини билән риқабәтлишиватамду? ” намлиқ мақалидә көрситилишичә, хитай-оттура асия дөләт башлиқлири учришишиниң бир муһим мәқсити, хитай өзи билән бир йолда маңидиған һәмраһлирини йениға тартип, америка башчилиқидики дуня тәртипигә тақабил турмақчи; хитайниң мәқсити һазирқи дуня тәртипини чәкләш вә униң үстидин ғалиб келиш.

“7 дөләт башлиқлири йиғини” хитай-оттура асия дөләт башлиқлири йиғинидин бир күн кейин ечилған болуп, дунядики әң бай вә демократик дөләтләрниң рәһбәрлири бир йәргә келип, хитайниң күнсери күчийиватқан зомигәрликигә қандақ тақабил туруш вә сода-тиҗарәттә хитайға тайинип қелишни қандақ азайтиш мәсилилирини музакирә қилидикән.

REUTERS

 Түркийә һаҗәттәпә университети оқутқучиси, доктор әркин әкрәм америка билән хитайниң һәр иккисиниң өзигә йеқин дөләтләрни топлап бир-биригә қарши күч һасил қиливатқанлиқини, әмма кәскин җәң-җедәлгә сәвәб болидиған қутуплишиш басқучиға кәлмигәнликини билдүрди.

Мақалидә ейтилишичә, “7 дөләт башлиқлири йиғини” да, украинадики уруштин аҗизлап кәткән русийәниң оттура асияға болған тәсириниң аҗизлашқанлиқи, буни пурсәт билгән хитайниң оттура асияда русийә қалдуруп қойған бошлуқни толдурушқа күчәватқанлиқи муһакимә темилиридин бири болған. Хитай һазир русийә президенти путинни ғәзәпләндүрмәслик үчүн бир яқтин русийәни қоллап, бир яқтин оттура асияда халиғинини қилиш үчүн бу райондики дөләт каттибашлириниң көңлини елишқа урунуватқан болуп, әмәлийәттә бу йәрдә наһайити мүшкүл дипломатийә уссули ойнимақта икән.

Әркин әкрәм әпәнди хитайниң бу йәрдә һәқиқәтән пурсәтпәрәслик қиливатқанлиқини, әмма оттура асия дөләтлириниңму хитайға һәқиқәтән еһтияҗи барлиқини билдүрди.

Америка ташқи ишлар министири антони билинкин бу йил қазақистан билән өзбекистанни зиярәт қилғанда, уларни ғәрб әллириниң имбаргосиға учриған русийәгә ярдәм бәрмәсликкә чақирғаниди.

Қазақистанда яшаватқан гио-иқтисад мутәхәссиси шәрипҗан надироф чоң гио-сиясий күчләр оттурисидики зиддийәтниң күчийиватқанлиқини, буларниң арисида қалған қазақистандәк дөләтләрниң һәм әвзәлликкә һәм палакәткә йеқин икәнликини, һәр икки яқтин тәң пайдилинишқа, әң муһими техника вә сапада өзини күчләндүрүши керәкликини тәкитлиди.

Атлантик кеңиши хитай мәсилилири хәлқара тәтқиқат мәркизиниң тәтқиқатчиси нива яв (Niva Yau) ниң сөзигә қариғанда, ғәрб әллири оттура асияға қанчики йеқинлашса, хитай оттура асияни улардин шунчә қизғинидикән. Хитайниң бу қетим ачқан оттура асия дөләт башлиқлири йиғиниму оттура асияни техиму хатирҗәм қилиш, хитайни уларниң әң яхши қошниси вә ярдәм бәргүчиси қилип көрситишни мәқсәт қилғаникән.

Юқириқи мақалидә мундақ дейилгән: “хитайниң оттура асияға қизиқишидики сәвәб, хитай узундин буян шинҗаңдики зораванлиқ вәқәлири вә миллий зиддийәтниң кәскинлишип кетишидин әнсирәп кәлди. Бу район оттура асия билән қошна, шуңа хитай оттура асия иқтисадини гүлләндүрүшни шинҗаңни техиму муқим қилишниң бир усули дәп қарайду”.

 “бирләшмә әтигәнлик гезити” ниң тивиттерға йоллиған учуриға қариғанда, хитай компартийәси баш секретари ши җинпиң 5-айниң 19-күни ‛хитай-оттура асия дөләтлири башлиқлири йиғини‚ да хитайниң оттура асия дөләтлиригә 26 милярд йүән малийә ярдими вә һәқсиз ярдәм беридиғанлиқини җакарлиған.

Тәтқиқатчи нива яв хитай-оттура асия дөләт башлиқлири йиғиниға изчил диққәт қилип келиватқан мутәхәссисләрдин бири болуп, 5-айниң 17-күни йоллиған тивитеда мундақ дегән: “бу қетим қирғизистан билән хитайниң түзгән келишимдә иқтисадий паалийәтләр көп әмәс, хәвпсизлик мунасивити муһим салмақни игилигән. Қазақистан билән хитай сөһбәт өткүзгәндә ‛шинҗаң‚ ни нәзәрдин сақит қилди. Әмәлийәттә қазақистанда хитайдин кәлгән 500 миң қазақ пуқраси бар. Қазақистан хитай билән буни дейишмиди” .

Шәрипҗан надироф әпәнди оттура асия дөләтлириниң икки чоң сиясий күч арисида тәңпуңлуқни сақлиши керәкликини, бу дөләттики башлиқларниң путинниң алдиға бармиса ши җинпиңниң алдиға беришқа мәҗбур икәнликини билдүрди.

Нива яв 5-айниң 19-күни йоллиған тивитида, хитай билән оттура асия дөләтлири башлиқлири йиғинида 82 түрлүк келишим түзүлгәнликини вә буниң икки тәрәп оттурисида елип берилған сөһбәт-йиғинлар ичидә тарихий рекорт яратқанлиқини билдүргән.

Өзбекистан гәрчә хитай билән кейинрәк йеқинлашқан дөләт болсиму, әмма хитай билән түзүшкән келишим вә баяннамилири 28 түргә йәткән, қазақистанниң 7 түрлүк, қирғизистанниң 11 түрлүк, таҗикистанниң 18 түрлүк болған.

Нива явниң қаришичә, хитайниң бу йиғинни ечиштики түп мәқсити оттура асия дөләтлиридин пайдилиниш, әмма тәйвәнгә һуҗум қилиш үчүн хәлқарада хитайни қоллайдиған күчләрни топлашни бәкрәк мәқсәт қилидикән.

Шәрипҗан надирофниң ейтишичә, хитайниң оттура асия дөләтлиригә йүрүш қилиштики ахирқи мәқсити бу райондики байлиқтин пайдилиниш, юмшақ күчтин пайдилиниш, һәрбий күч җәһәттин бойсундуруш әмәс, чүнки буниң имканийити йоқ дейәрлик.

Әркин әкрәм әпәндиму хитайниң оттура асияни өз алдиға игиливелишиниң қийин икәнликини, ғәрб әллири вә русийәниң буниңға қарап турмайдиғанлиқини билдүрди.