Mutexessisler: “Xitay gherb dunyasini qayrip qoyup, ottura asiya döletlirini ongche igiliyelmeydu”

Xiroshimada ötküzülgen G7 rehberliri yighin'gha qatnishish üchün kelgen rehberler. 2023-Yili 19-may, yaponiye.

 Amérika qatarliq döletler “7 Dölet bashliqliri yighini” gha qatnishiwatqan mezgilde, xitay kompartiyesi bash sékrétari shi jinping xitayning shi'en shehiride ottura asiyadiki besh dölet bashliqliri bilen uchriship, “Xitay-ottura asiya döletliri hemkarliqi” ni yuqiri pellige kötürüshning daghdughisini qilghan.

5-Ayning 18-küni, “Nyu-york waqti géziti” torida élan qilin'ghan “Xitay-ottura asiya dölet bashliqliri yighini ‛7 dölet bashliqliri‚ yighini bilen riqabetlishiwatamdu? ” namliq maqalide körsitilishiche, xitay-ottura asiya dölet bashliqliri uchrishishining bir muhim meqsiti, xitay özi bilen bir yolda mangidighan hemrahlirini yénigha tartip, amérika bashchiliqidiki dunya tertipige taqabil turmaqchi؛ xitayning meqsiti hazirqi dunya tertipini cheklesh we uning üstidin ghalib kélish.

“7 Dölet bashliqliri yighini” xitay-ottura asiya dölet bashliqliri yighinidin bir kün kéyin échilghan bolup, dunyadiki eng bay we démokratik döletlerning rehberliri bir yerge kélip, xitayning künséri küchiyiwatqan zomigerlikige qandaq taqabil turush we soda-tijarette xitaygha tayinip qélishni qandaq azaytish mesililirini muzakire qilidiken.

REUTERS

 Türkiye hajettepe uniwérsitéti oqutquchisi, doktor erkin ekrem amérika bilen xitayning her ikkisining özige yéqin döletlerni toplap bir-birige qarshi küch hasil qiliwatqanliqini, emma keskin jeng-jédelge seweb bolidighan qutuplishish basquchigha kelmigenlikini bildürdi.

Maqalide éytilishiche, “7 Dölet bashliqliri yighini” da, ukra'inadiki urushtin ajizlap ketken rusiyening ottura asiyagha bolghan tesirining ajizlashqanliqi, buni purset bilgen xitayning ottura asiyada rusiye qaldurup qoyghan boshluqni toldurushqa küchewatqanliqi muhakime témiliridin biri bolghan. Xitay hazir rusiye prézidénti putinni ghezeplendürmeslik üchün bir yaqtin rusiyeni qollap, bir yaqtin ottura asiyada xalighinini qilish üchün bu rayondiki dölet kattibashlirining könglini élishqa urunuwatqan bolup, emeliyette bu yerde nahayiti müshkül diplomatiye ussuli oynimaqta iken.

Erkin ekrem ependi xitayning bu yerde heqiqeten pursetpereslik qiliwatqanliqini, emma ottura asiya döletliriningmu xitaygha heqiqeten éhtiyaji barliqini bildürdi.

Amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkin bu yil qazaqistan bilen özbékistanni ziyaret qilghanda, ularni gherb ellirining imbargosigha uchrighan rusiyege yardem bermeslikke chaqirghanidi.

Qazaqistanda yashawatqan gi'o-iqtisad mutexessisi sheripjan nadirof chong gi'o-siyasiy küchler otturisidiki ziddiyetning küchiyiwatqanliqini, bularning arisida qalghan qazaqistandek döletlerning hem ewzellikke hem palaketke yéqin ikenlikini, her ikki yaqtin teng paydilinishqa, eng muhimi téxnika we sapada özini küchlendürüshi kéreklikini tekitlidi.

Atlantik kéngishi xitay mesililiri xelq'ara tetqiqat merkizining tetqiqatchisi niwa yaw (Niva Yau) ning sözige qarighanda, gherb elliri ottura asiyagha qanchiki yéqinlashsa, xitay ottura asiyani ulardin shunche qizghinidiken. Xitayning bu qétim achqan ottura asiya dölet bashliqliri yighinimu ottura asiyani téximu xatirjem qilish, xitayni ularning eng yaxshi qoshnisi we yardem bergüchisi qilip körsitishni meqset qilghaniken.

Yuqiriqi maqalide mundaq déyilgen: “Xitayning ottura asiyagha qiziqishidiki seweb, xitay uzundin buyan shinjangdiki zorawanliq weqeliri we milliy ziddiyetning keskinliship kétishidin ensirep keldi. Bu rayon ottura asiya bilen qoshna, shunga xitay ottura asiya iqtisadini güllendürüshni shinjangni téximu muqim qilishning bir usuli dep qaraydu”.

 “Birleshme etigenlik géziti” ning tiwittérgha yollighan uchurigha qarighanda, xitay kompartiyesi bash sékrétari shi jinping 5-ayning 19-küni ‛xitay-ottura asiya döletliri bashliqliri yighini‚ da xitayning ottura asiya döletlirige 26 milyard yüen maliye yardimi we heqsiz yardem béridighanliqini jakarlighan.

Tetqiqatchi niwa yaw xitay-ottura asiya dölet bashliqliri yighinigha izchil diqqet qilip kéliwatqan mutexessislerdin biri bolup, 5-ayning 17-küni yollighan tiwitéda mundaq dégen: “Bu qétim qirghizistan bilen xitayning tüzgen kélishimde iqtisadiy pa'aliyetler köp emes, xewpsizlik munasiwiti muhim salmaqni igiligen. Qazaqistan bilen xitay söhbet ötküzgende ‛shinjang‚ ni nezerdin saqit qildi. Emeliyette qazaqistanda xitaydin kelgen 500 ming qazaq puqrasi bar. Qazaqistan xitay bilen buni déyishmidi” .

Sheripjan nadirof ependi ottura asiya döletlirining ikki chong siyasiy küch arisida tengpungluqni saqlishi kéreklikini, bu dölettiki bashliqlarning putinning aldigha barmisa shi jinpingning aldigha bérishqa mejbur ikenlikini bildürdi.

Niwa yaw 5-ayning 19-küni yollighan tiwitida, xitay bilen ottura asiya döletliri bashliqliri yighinida 82 türlük kélishim tüzülgenlikini we buning ikki terep otturisida élip bérilghan söhbet-yighinlar ichide tarixiy rékort yaratqanliqini bildürgen.

Özbékistan gerche xitay bilen kéyinrek yéqinlashqan dölet bolsimu, emma xitay bilen tüzüshken kélishim we bayannamiliri 28 türge yetken, qazaqistanning 7 türlük, qirghizistanning 11 türlük, tajikistanning 18 türlük bolghan.

Niwa yawning qarishiche, xitayning bu yighinni échishtiki tüp meqsiti ottura asiya döletliridin paydilinish, emma teywen'ge hujum qilish üchün xelq'arada xitayni qollaydighan küchlerni toplashni bekrek meqset qilidiken.

Sheripjan nadirofning éytishiche, xitayning ottura asiya döletlirige yürüsh qilishtiki axirqi meqsiti bu rayondiki bayliqtin paydilinish, yumshaq küchtin paydilinish, herbiy küch jehettin boysundurush emes, chünki buning imkaniyiti yoq déyerlik.

Erkin ekrem ependimu xitayning ottura asiyani öz aldigha igiliwélishining qiyin ikenlikini, gherb elliri we rusiyening buninggha qarap turmaydighanliqini bildürdi.