Bügünki xitay we “Xitay tehditi” ge qarshi ösüwatqan duniyawiy tonush

Amérika siyasiy sahesi 2000-yillarda xitayning iqtisadiy jehettin qudret tépishigha hemdemde bolghanda uning démokratiyege ötüshige yol échish mumkinlikini tekitlep aridin 20 yil ötkende buning bir türlük “Siyasiy fantaziye” bolup qalghanliqini tedrijiy hés qilishqa bashlidi. Halbuki xitayning démokratiyege ötüshi emelge ashmaydighan bir xam xiyal ikenliki melum boluwatqanda ularning dunyani özlirining endizisige chüshürmekchi boluwatqanliqi, shuning bilen birge özliri érishken iqtisadiy quwwetni destek qilip turup dunyaning yéngi zomigiri bolushqa atlan'ghanliqi yéqindin buyan herqaysi sahening zor diqqitini tartishqa bashlidi.

En'gliyening sabiq bashministri toniy bilayir (Tony Blair) 16-iyul küni “Kanada xewerliri” gézitining ziyaritini qobul qilghanda “Gherb döletliri bir yaqidin bash chiqirip xitaygha qarshi bir ortaq istratégiyeni tüzüp chiqishi lazim” dégen bolup, bu hal del ene shu xil arqa körünüshning hazir barghanséri muntizim shekil éliwatqanliqini közde tutqan idi. Toniy bilayirning qarishiche gherb dunyasi özlirining mudapi'e ewzellikini kücheytmise xitayning “Yumshaq küch” we “Qattiq küch” ariliship ketken xirisliri aldida gherbning siyasiy we iqtisadiy jehettiki yétekchilik orni axirlishish qismitige duch kélidiken. Xitay nöwette amérika bilen pen-téxnika saheside üzengge soqushturush bilen bille teywenni qoshuwélishni ashkara bolghan “Mexpiyet” sheklide tilgha almaqtiken. Shunga u bu halni xulasilep “Biz hazir tunji qétim sherq dunyasi mahiyette gherb dunyasi bilen barawer otturigha chiqiwatqan bir basquchqa kélip qalduq. Bu esirdiki eng zor siyasiy jughrapiyelik özgirish rosiyedin emes, belki xitaydin kélidu” deydu.

Bolupmu xitay hökümitining “Bir belwagh bir yol qurulushi” namidiki “Qerz istélasi” heqqide barghanséri selbiy pikirler otturigha chiqiwatqanda xitayning kéngeymichilik qilmishining yalghuz gherb dunyasi üchünla emes, yene hindistan, filippin qatarliq tereqqiy qiliwatqan qoshniliri üchünmu éghir xirislarni peyda qiliwatqanliqi köplep bilinishke bashlighan. Yaponiyelik siyasiy analizchi xiroyuki akita (Hiroyuki Akita) 16-iyul küni “Yekshenbilik muhapizetchi” gézitige bu heqte söz qilip “Xitayning hazir qiliwatqanliri ularning birinchi basquchluq nishani bolup, ular buningda özining qoshnilirini amérika bilen shérikleshmeslikke qistawatidu. Ular qoshnilirini qorqutush arqiliq amérika bashchiliqidiki gherb küchlirini asiya rayonida yalghuz qalghan halgha chüshürüp qoymaqchi” deydu. Xitayning hazirqidek ashkara halda herbiy ighwagerchilik qilishi hemde dunyagha xoja bolushqa atlinishi heqqide söz bolghanda siyasiy analizchi gordon chang (Gordon Chang) buning alliqachan ré'alliqqa aylinip bolghan pakit ikenlikini, emma amérika hökümitining némishqidur bu mesilide téxiche keskin bir meydan'gha kelmeywatqanliqini tekitleydu. .

“Biz xitay herbiy küchlirining teywen hawa boshluqigha bésip kiriwatqanliqini köp qétim körduq. Emma bu yalghuz teywenningla mesilisi emes. Hazir xitay yaponiye, filippin, hindistan dégendek qoshnilirining hemmisige tehdit peyda qiliwatidu. Shuningdek ularni bir-birige qarap bolalmas qilip qoyushnimu arzu qiliwatidu. Chünki bu xitay kompartiyesining ötken yérim esiride köp tejribidin ötken ishlar. Dunya özlirining ishi bilen tépicheklep qalghanda ular tibetni, shinjangni ishghal qiliwalmidimu? hindistan urushimu ene shu xildiki ehwalda yüz berdi. Hazir dunya yene bir qétim öz hali bilen bolup kétiwatqanda xitay bu kona desturni qaytidin ishqa séliwatidu. Chünki shi jinping herbiy mesililerge da'ir nurghun idiyelerni maw zédongdin qobul qilghan. Ötken yigirme yilda xitay özlirining herbiy küchini pa'al tereqqiy qildurup bügünning teyyarliqigha chüshken idi. Mana emdi dunya rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishi bilen bolup kétiwatqanda xitay hökümiti milletchilik bilen yughurulghan amérikigha qarshi xelq urushi heqqidiki teshwiqatlarni qanat yayduruwatidu. Ular mushu arqiliq bizning dölitimizni ashkara halda düshmen, dep jakarlawatidu. Emma bizning hazirqi rehberlirimiz xitayni zadila ‛düshmen‚ déyishni xalimaywatidu.”

Xitayning bu xildiki dunya zomigirige aylinish xahishi gherb siyasiy sahesini izchil endishige sélip kéliwatqanliqi melum. Awstraliye libérallar partiyesining rehberliridin pitér dutton (Peter Dutton) 17-iyulda “Asman xewerliri” gézitining ziyaritini qobul qilghanda xitayning kéngeymichilik heriketlirining mahiyette nöwettiki kilimat mesilisidinmu nechche hesse éghir böhran bolup qalidighanliqini alahide tekitligen. Bolupmu xitay déngiz armiyesining tereqqiyati alliqachan awstraliye padishahliq déngiz armiyesining tereqqiyatidin éship kétiwatqanliqini alahide tekitligen pitér dutton “Awstraliye yalghuz xitayning kishilik hoquq sahesidiki depsendichilik qilmishlirining hésabini sürüshte qilip qalmastin yene uning herbiy kéngeymichilikining biz üchün némidin bésharet béridighanliqinimu étibargha élishi lazim” dégen. Derweqe bu hal awstraliye siyasiy sahesidimu belgilik qollashqa érishiwatqan bolup, awstraliye bash ministiri antoni albanés (Anthony Albanese) we tashqi ishlar ministiri pénniy wong (Penny Wong) ning yéqinqi mezgillerde xitaygha qarshi keskin pikirlerni otturigha qoyushi buning bir delili hésablinidiken. Emma izchil dawam qiliwatqan rosiyening ukra'inagha tajawuz qilishi nöwette gherb dunyasi üchün “Qosh düshmen” muhiti yaritiwatqan bolup, bu hal köp qirliq tesir peyda qilmaqta iken. Bu heqte söz bolghanda gordon chang buningdiki rusiye amilining muhimliqini alahide tekitleydu. .

“Hazir xitayning qoshnilargha bolghan xirisliri teywen boghuzidiki weziyetni merkez qilghan halda otturigha chiqiwatidu. Shunglashqimu xitay hazir amérika hökümitining teywen siyasitini özlirining menpe'etige uyghun shekilde bolushi lazimliqini tekitlewatidu hemde teywen bilen amérika otturisidiki munasiwetke xojayinlarche buyruq chüshürüwatidu. Buni amérika qobul qilalmaydu. Emma hazir xitayning yürikini yoghinitiwetken ishlarning biri gherb dunyasining rusiye bashlighan urushqa küchlük inkas we hujum qayturalmighanliqi boluwatidu. Rusiyedin shunche qudretlik bolghan amérika yaki yawropa ittipaqining téxiche ghach-ghuch qilip birer charini ishqa sélip rusiyening tanabini tartalmasliqi tüpeylidin xitay hazir ‛bularmu tayinliqken'ghu‚ dep oylap qéliwatidu. Shunga ularning teywendin bashlan'ghan bu ighwagerliki hazir barghanséri köp da'irige yéyiliwatidu.”

Mulahizilerdin melum bolushiche, xuddi toniy bilayir körsitip ötkendek nöwettiki gherb dunyasida xitayning bu xil “Dunyagha xoja bolush” niyitini barghanséri tonup yétishning salmiqi éship bériwatqan bolup, bu gherb dunyasidiki küchlerni tézdin bir nuqtigha jem qilalaydighan eng chong amil hésablinidiken. Yene kélip gherbiy yérim sharning mayilliqi xitaygha emes, eksiche démokratik qimmet qarishini asas qilghan küchlerge bekrek telpünidiken. Shu sewebtinmu bu heqtiki mulahiziler gherb dunyasidiki her sahe kishiliri qiziqidighan témilardin biri bolup qalmaqtiken.