Хитай империйә болуш йолиға қарап меңиватамду яки совет иттипақиға охшаш йимирилиш йолиғиму?

Коммунист хитай қурулғанлиқиниң 70 йиллиқини тәбрикләш мурасимида хитай президенти ши җинпиңниң чоңайтилған сүрити вә екранға чиқирилған сүрити. 2019-Йили 1-өктәбир, бейҗиң.

Мушу айниң бешида америка һөкүмити хитайниң уйғурларға ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәт қарши җинайәт йүргүзүватқанлиқи сәвәблик 2022-йиллиқ бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисини депломатик байқут қилидиғанлиқини җакарлиған иди. Шундин кейин канада, австиралийә вә әнгилийә қатарлиқ дөләтләрниңму охшаш қарар елан қилиши вә бу сәпкә башқа димократик дөләтләрниң арқа-арқидин қетилиши, америка президенти җов байденниң 23-дикабир “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ни имзалиши, шундақла буниң арқисидин хитайниң уйғур аптоном районлуқ парткомниң секритарини алмаштуруши, көзәткүчиләрниң диққитини тартқан.

Даңлиқ ахбарат қаналлиридин abc қанили йиқинда “хитай сабиқ совет иттипақиниң йимирилишини тәтқиқ қилған вә униңға охшаш тәқдирдин сақлиниш үчүн үч савақни йәкүнлигән” сәрләвһилик мақалә елан қилған. Мақалидә хитай компартийәсиниң дөләт мәхпийәтлики сүпитидә совит иттипақиниң йимирилиши һәққидә нәччә миңлиған мутәхәссисләрни сәпәрвәр қилип нурғун тәтқиқатларни елип барғанлиқи вә хитайниң бу тәтқиқатлардин үч түрлүк савақ алғанлиқи көрситилгән.

Мақалидә үч түрлүк савақни мундақ шәрһийлигән. Биринчиси, сабиқ совит иттипақиниң ғәрбни пүтүнләй чәткә қаққанлиқи сәвәблик иқтисадий киризисқа патқанлиқини нәзәрдә тутуп, “хитайчә алаһидиликкә игә” капитализимни қобул қилған. Иккинчиси, әйни вақитта горбачеф совет иттипақида ашкара болуш вә хәлқ арисида пикир әркинликини йолға қойған; совит иттипақинң узун йил сир һаләттә тутқан дөләт мәхпийәтликлирини хәлққә ашкарилиған; хитай сабиқ совит иттипақи хәлқниң мушу сәвәбләр түпәйлидин ойғанғанлиқини көздә тутуп, хитайниң дөләт ичи вә сиртида хәлқ еришәләйдиған барлиқ учурларни қаттиқ контрол қилған. Үчинчиси, сабиқ совит иттипақида 15 иттипақдаш җумһурийәт, нәччә йүзлигән охшимиған милләт, тил вә мәдәнийәт тәң мәвҗут болған болуп, 1980-йилларниң иккинчи йеримиға кәлгәндә сабиқ совит иттипақи уларға қарита мутләқ һаләттики мәркизий контроллуқини бошатқан. Хитай компартийәси буниңдин савақ елип. Өзиниң уйғур ели, тибәт, хоңкоң вә тәйвәнгә болған контроллуқни йәниму күчәйткән.

Мақалидә йәнә сабиқ совет иттипақиниң йимирилиш алдидики әһвали билән хитайниң нөвәттики әһвали оттурисидики пәрқниң унчә чоң әмәслики, лекин “компартийә вә униң рәһбири ши җинпиң узун муддәт һакимийәтни сақлап қалаламду-йоқ” дегән соалға һәр саһәдики кишиләрниң һәр хил җавап бириши мумкинлики тәкитләнгән.

Америкадики асия ишлири тәтқиқатчиси дан билументхал әпәнди өзиниң “хитайниң қабаһәтлик чүши” намлиқ китабида мундақ дәп язған: “хитай өзиниң улуғвар арзусини әмәлгә ашуруш үчүн һәрикәт қиливатқанда, дөләт ичидә чоңқур ичкий мәсилиләргә вә партийә ичидә чириклишишниң күнсайин еғирлишишиға дуч кәлмәктә.”

Билументхал әпәнди мақалисида хитай “ахириқи чәккә йәтти” дәп қариған. Униң қаришичә, хитайниң “чириши” 2000-йилларда башланған. Хитай бәзи кәсипләргә чәт әл мәблиғиниң арлишиишни чәклигән. Коллектип игидарлиқ һоқуқини мустәһкәмлигән, шәхсий иқадкарлиқ вә йеңилиқ яритиш роһини боғқан.

Бу һәқтә түркийәдики уйғур тәтқиқат иниститутиниң мудири, истиратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәнди зияритимизни қобул қилип, мундақ деди: “китабта ейтлиғанларниң йүз бириши хәлқараниң бу мәсилиләргә бирликтә қол тиқиши билән әмәлгә ишиш мумкинчилики бар, лекин буниң қисқа вақитта йүз бириши тәс.”

Мәтбуатларда хитайниң чәт әлләрдики хитай оқуғучиларни җасуслуққа селиш, ялған учур тарқитиш, екиспорт қилидиған хитай маллириниң баһасини чүшүрүш, һәр қайси дөләткәрдики куңзи иниститутлиридин пайдилинип илим саһәсигә тәсир көстиш, ташқий сода-тиҗарити арқилиқ сиясәттә етибар тикләшкә урунуш қатарлиқ бир йүрүш истиратигийәлири ши җинпиңниң “хитай чүши” ни әмәлгә ашурушитики йоллири икәнлики әскәртилгән.

Мәлум болушичә “хитай империйә болуш йолиға қарап меңиватамду яки совет иттипақиға охшаш йимирилиш йолиғиму?” дегән бу мәсилә йеқиндин буян тәтқиқатчилар вә ахбарат вастилириниң қизғин муназирә тимисиға айланған.

“уйғурларға қарши уруш” намлиқ китабниң аптори, җорҗи вашингтон университетиниң профессори шан робертис әпәнди бу һәқтә радийомизниң зияритини қобул қилип, мундақ деди: “хитайниң иқтисади сабиқ совит иттипақи йимирилгән вақиттикигә силиштурғанда нәччә һәссә күчлүк. Совит иттипақиниң йимирилиши милләтләрниң мустәқиллиқ тәләп қилғанлиқидин әмәс, бәлки иқтсадниң чекингәнликин келип чиққан. Шуңа хитайниң йимирилишидин сөз ичиш бир аз тәс. Лекин дуняниң вәзийити тез өзгирип туриду. Һәммә нәрсиниң мумкинчилики бар. Ши җинпиң һөкүмранлиқи хитай компартийәсини йиқитиши мумкин.”

У йәнә мундақ деди: “сабиқ совит иттипақи иқтисадий киризистин йимирилгән болсиму, әмма росийәниң путин һөкүмити буни ғәрбниң тәсиридин дәп көрсәтмәктә. Ши җинпиң һакимийитиму ғәрбниң тәсири хитайни парчилайду, дәп әнсиримәктә. Шуңа күчиниң баричә ғәрбниң хитайдики тәсирини контрол қилмақта. Нурғун кишиләр америка хитайни сәл чағлаватиду, дәп қараватиду, әмәлийәттиму хитай ғәрб дөләтлирини сәл чағлаватиду.”

Көзәткүчиләр, гәрчә американиң хитай сияситигә тәсир көрситиши унчә күчлүк болсиму, әмма вашингтон хитай копартийәсиниң чириклик, адаләтсизлик вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини йипиши үчүн техиму көп мәбләғ силишқа мәҗбурлайду, дәп қаримақтикән.

Ахирида шан робертис әпәнди хитайниң уйғур аптоном районлуқ парткомниң секритари чен чуәнгониң орниға ма шиңруйни алмаштуруп, көрүнүштә сиясәттә өзгириш қилғандәк көрүниватқанлиқи һәққидә тохтилип, мундақ деди: “әлвәттә, даим бир үмид бар. Лекин компартийәниң әмәлдарлирини алмаштуруши уларниң райондики сияситини өзгәрткәнликидин дерәк бәрмәйду. Әксичә бу сияситини муқимлаштурғанлиқниң бир ипадиси. Йәни бу арқилиқ һөкүмәт 2017-йилдин буян йүргүзүватқан кәң көләмлик тутқун қилиш вә уйғурларни бастуруш қилмишини қанунлаштурғанлиқтур.”

Тарихишунашлар, хәлқара мунасивәт анализчилири вә көзәткүчиләр, хитайниң қайси йөнилишкә қарап миңишини хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан “ирқий қирғинчилиқи”, хоңкоңлуқларни бастуруши қатарлиқ җинайәтлиригә ғәрб дөләтлириниң қандақ позитсийә билдүрүшиниң тәсир көрситидиғанлиқини тәкитләшмәктә.