Xitay impériye bolush yoligha qarap méngiwatamdu yaki sowét ittipaqigha oxshash yimirilish yolighimu?
2021.12.29

Mushu ayning béshida amérika hökümiti xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq we insaniyet qarshi jinayet yürgüzüwatqanliqi seweblik 2022-yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisini déplomatik bayqut qilidighanliqini jakarlighan idi. Shundin kéyin kanada, awstiraliye we en'giliye qatarliq döletlerningmu oxshash qarar élan qilishi we bu sepke bashqa dimokratik döletlerning arqa-arqidin qétilishi, amérika prézidénti jow baydénning 23-dikabir “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni imzalishi, shundaqla buning arqisidin xitayning Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékritarini almashturushi, közetküchilerning diqqitini tartqan.
Dangliq axbarat qanalliridin abc qanili yiqinda “Xitay sabiq sowét ittipaqining yimirilishini tetqiq qilghan we uninggha oxshash teqdirdin saqlinish üchün üch sawaqni yekünligen” serlewhilik maqale élan qilghan. Maqalide xitay kompartiyesining dölet mexpiyetliki süpitide sowit ittipaqining yimirilishi heqqide nechche minglighan mutexessislerni seperwer qilip nurghun tetqiqatlarni élip barghanliqi we xitayning bu tetqiqatlardin üch türlük sawaq alghanliqi körsitilgen.
Maqalide üch türlük sawaqni mundaq sherhiyligen. Birinchisi, sabiq sowit ittipaqining gherbni pütünley chetke qaqqanliqi seweblik iqtisadiy kirizisqa patqanliqini nezerde tutup, “Xitayche alahidilikke ige” kapitalizimni qobul qilghan. Ikkinchisi, eyni waqitta gorbachéf sowét ittipaqida ashkara bolush we xelq arisida pikir erkinlikini yolgha qoyghan؛ sowit ittipaqinng uzun yil sir halette tutqan dölet mexpiyetliklirini xelqqe ashkarilighan؛ xitay sabiq sowit ittipaqi xelqning mushu sewebler tüpeylidin oyghan'ghanliqini közde tutup, xitayning dölet ichi we sirtida xelq érisheleydighan barliq uchurlarni qattiq kontrol qilghan. Üchinchisi, sabiq sowit ittipaqida 15 ittipaqdash jumhuriyet, nechche yüzligen oxshimighan millet, til we medeniyet teng mewjut bolghan bolup, 1980-yillarning ikkinchi yérimigha kelgende sabiq sowit ittipaqi ulargha qarita mutleq halettiki merkiziy kontrolluqini boshatqan. Xitay kompartiyesi buningdin sawaq élip. Özining Uyghur éli, tibet, xongkong we teywen'ge bolghan kontrolluqni yenimu kücheytken.
Maqalide yene sabiq sowét ittipaqining yimirilish aldidiki ehwali bilen xitayning nöwettiki ehwali otturisidiki perqning unche chong emesliki, lékin “Kompartiye we uning rehbiri shi jinping uzun muddet hakimiyetni saqlap qalalamdu-yoq” dégen so'algha her sahediki kishilerning her xil jawap birishi mumkinliki tekitlen'gen.
Amérikadiki asiya ishliri tetqiqatchisi dan biluméntxal ependi özining “Xitayning qabahetlik chüshi” namliq kitabida mundaq dep yazghan: “Xitay özining ulughwar arzusini emelge ashurush üchün heriket qiliwatqanda, dölet ichide chongqur ichkiy mesililerge we partiye ichide chiriklishishning künsayin éghirlishishigha duch kelmekte.”
Biluméntxal ependi maqalisida xitay “Axiriqi chekke yetti” dep qarighan. Uning qarishiche, xitayning “Chirishi” 2000-yillarda bashlan'ghan. Xitay bezi kesiplerge chet el meblighining arlishi'ishni chekligen. Kolléktip igidarliq hoquqini mustehkemligen, shexsiy iqadkarliq we yéngiliq yaritish rohini boghqan.
Bu heqte türkiyediki Uyghur tetqiqat inistitutining mudiri, istiratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Kitabta éytlighanlarning yüz birishi xelq'araning bu mesililerge birlikte qol tiqishi bilen emelge ishish mumkinchiliki bar, lékin buning qisqa waqitta yüz birishi tes.”
Metbu'atlarda xitayning chet ellerdiki xitay oqughuchilarni jasusluqqa sélish, yalghan uchur tarqitish, ékisport qilidighan xitay mallirining bahasini chüshürüsh, her qaysi döletkerdiki kungzi inistitutliridin paydilinip ilim sahesige tesir köstish, tashqiy soda-tijariti arqiliq siyasette étibar tikleshke urunush qatarliq bir yürüsh istiratigiyeliri shi jinpingning “Xitay chüshi” ni emelge ashurushitiki yolliri ikenliki eskertilgen.
Melum bolushiche “Xitay impériye bolush yoligha qarap méngiwatamdu yaki sowét ittipaqigha oxshash yimirilish yolighimu?” dégen bu mesile yéqindin buyan tetqiqatchilar we axbarat wastilirining qizghin munazire timisigha aylan'ghan.
“Uyghurlargha qarshi urush” namliq kitabning aptori, jorji washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robértis ependi bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “Xitayning iqtisadi sabiq sowit ittipaqi yimirilgen waqittikige silishturghanda nechche hesse küchlük. Sowit ittipaqining yimirilishi milletlerning musteqilliq telep qilghanliqidin emes, belki iqtsadning chékin'genlikin kélip chiqqan. Shunga xitayning yimirilishidin söz ichish bir az tes. Lékin dunyaning weziyiti téz özgirip turidu. Hemme nersining mumkinchiliki bar. Shi jinping hökümranliqi xitay kompartiyesini yiqitishi mumkin.”
U yene mundaq dédi: “Sabiq sowit ittipaqi iqtisadiy kirizistin yimirilgen bolsimu, emma rosiyening putin hökümiti buni gherbning tesiridin dep körsetmekte. Shi jinping hakimiyitimu gherbning tesiri xitayni parchilaydu, dep ensirimekte. Shunga küchining bariche gherbning xitaydiki tesirini kontrol qilmaqta. Nurghun kishiler amérika xitayni sel chaghlawatidu, dep qarawatidu, emeliyettimu xitay gherb döletlirini sel chaghlawatidu.”
Közetküchiler, gerche amérikaning xitay siyasitige tesir körsitishi unche küchlük bolsimu, emma washin'gton xitay kopartiyesining chiriklik, adaletsizlik we kishilik hoquq depsendichiliklirini yipishi üchün téximu köp meblegh silishqa mejburlaydu, dep qarimaqtiken.
Axirida shan robértis ependi xitayning Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékritari chén chu'en'goning ornigha ma shingruyni almashturup, körünüshte siyasette özgirish qilghandek körüniwatqanliqi heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Elwette, da'im bir ümid bar. Lékin kompartiyening emeldarlirini almashturushi ularning rayondiki siyasitini özgertkenlikidin dérek bermeydu. Eksiche bu siyasitini muqimlashturghanliqning bir ipadisi. Yeni bu arqiliq hökümet 2017-yildin buyan yürgüzüwatqan keng kölemlik tutqun qilish we Uyghurlarni basturush qilmishini qanunlashturghanliqtur.”
Tarixishunashlar, xelq'ara munasiwet analizchiliri we közetküchiler, xitayning qaysi yönilishke qarap mingishini xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan “Irqiy qirghinchiliqi”, xongkongluqlarni basturushi qatarliq jinayetlirige gherb döletlirining qandaq pozitsiye bildürüshining tesir körsitidighanliqini tekitleshmekte.