Piragada chaqirilghan “Xitay mustemlikichiliki we Uyghur rayoni” témisidiki xelq'araliq yighin muweppeqiyetlik dawamlashti

Chéxiyening paytexti piragada chaqirilghan “Xitay mustemlikichiliki we Uyghur rayoni” témisidiki yighinning ikkinchi künide aldi bilen amérika jorj washin'gton uniwérsitéti dotsénti érik shlusél ependi mustemlikichilikning nizami: mustemlikichilik heqqide qandaq munazire qilimiz? dégen témida léksiye sözlidi.

U bu léksiyede mustemlikichilikning tebiri heqqide mundaq deydu:

Mustemlike tajawuzchiliqi hoquq we bayliq menbesini talishish kürishi bolup, birinchidin, u iqtisadiy we siyasiy sürkilishlerni keltürüp chiqiridu, mustemlikichiler yerlik xelqning heq-hoquqini ret qilidu.

Ikkinchidin, yerlik xelqler özining bayliq menbesi we hoquqining tajawuzgha uchrishigha qarshi heriketler élip baridu we bu tajawuzchi küchlerning qattiq basturushlirigha uchraydu, tajawuzchi küchler her qandaq waqitta qattiq basturush we qirghinchiliqni mesilini hel qilishning aldinqi yoli dep tallaydu.

Üchinchidin, tajawuzchilar yerlik xelqlerni boysundurush üchün, sowétlar waqtidikidek milyonlighan xelqni jaza lagérlirigha solap, mal mülki we siyasiy heq hoquqliridin mehrum qilidu؛ arqidin qiyin-qistaq we insan qélipidin chiqqan her xil wasitiler bilen irqiy qirghinchiliq élip baridu. Biz hazirqi mewjut sherqiy türkistandiki emeliy ehwalni yuqiriqilargha sélishtursaq ehwalning yuqiriqidin téximu éghirraq we perqliq shekilde dawam qilghanliqini köreleymiz.

Jorj washin'gton uniwérsitéti dotsénti érik shlusél ependi radiyomizning ziyaritini qobul qilip, xitayning mustemlikichiliki heqqide melumat bérip ötti.

Arqidin sözge chiqqan, awstraliye monash uniwérsitéti xitay tetqiqati aliy léktori kéwin karriko “Xitay milletchiliki we mustemlikichiliki” dégen témida sözlidi. U léksiyeside xitayning Uyghur medeniyiti, örp-adetliri, kiyim-kécheklirigiche özgertishke urunuwatqanliqini deliller bilen körsitip, buning tipik mustemlikichilikning ipadisi ikenlikini ilgiri sürdi.

Kéwin karriko ependining arqidin sözge chiqqan doktor dilnur reyhan xanim ikki jumhuriyetning re'isliri we sherqiy türkistanning mustemlike qilinish jeryani heqqide melumat berdi, shundaqla sherqiy türkistanning esli tebiri boyiche toghra atilishi, toghra tonulushi kéreklikini, yeni uning xitayning bir parchisi emes, belki mustemlikisi süpitide tilgha élinishi kéreklikini ilgiri sürüp, mustemlikichilikning eng roshen ipadisidin biri, yerlik xelqlerning az sanliqlashturulushi ikenlikini bildürdi.

Tarix penliri doktori nebijan tursun ependi bolsa “Xitayning yéngi mustemlikichilik istratégiyesi we Uyghurlarning milliy tarixiy kimlikini özgertishtin jungxu'a millitigiche” mawzuluq doklatida xitayning irqiy qirghinchiliq yürgüzüshining muhim bir ipadisi, jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini téngish arqiliq Uyghurlarning milliy tarixi we medeniyet kimlikini özgertip, Uyghurlarni yéngidin xitay milliti yeni jungxu'a milliti namida yasap chiqishqa tirishiwatqanliqini sherhlidi.

 U xitayning buning üchün Uyghurlarning tarixiy kimliki, Uyghur élidiki nopus üstünlüki, Uyghurlarning tarixtin buyan asasliq rol oynighuchi millet ikenlikini özgertiwatqanliqini, Uyghurlarning bu jaydiki asasliq milletlik ornini kichiklitip shu jaydiki az sanliq milletlerning biri süpitide körsitiwatqanliqini, hetta “Uyghurlarning Uyghur élining yerlik xelqi emes, belki köchüp kelgen xelq, ular héchqachan musteqil dölet qurmighan, shinjang bashtin axiri xitayning bashqurushida bolghan”, déyish arqiliq Uyghurlarning siyasiy tarixi, igilik hoquqi we ezeldin dawamlashqan yétekchilik qilish ornini yoqitiwatqanliqini sherhlidi.

En'gliyedin kelgen doktor ablimit baqi “Uyghur ma'aripidiki xitay mustemlikichilikining ipadisi” dégen témida léksiye sundi. Türkiye ottura sherq téxnika uniwérsitétidin ishik qushchi xanim “Sherqiy türkistanda xitay mustemlikichiliki we muhajirettiki Uyghurlar” dégen témida léksiye sundi. U ziyaritimizni qobul qilip, muhajirettiki Uyghurlarni tekshürüsh jeryanida bayqighan mesililer heqqide köz qarashlirini bayan qildi.

Ikki kün dawam qilghan bu yighin'gha amérika, awstraliye, en'gliye, firansiye, türkiye, gérmaniye we yaponiyedin ottuzgha yéqin tetqiqatchi, alim qatnashqandin bashqa yene chéx penler akadémiyesining mes'ulliri we akadémikliri qatnashti. Bu yighin'gha qatnashqan mutexessisler Uyghur rayoni we mustemlike tarixiy we hazirqi mustemlike mesililiri heqqide yuqiri sewiyelik ilmiy doklatlar berdi hemde yighin qatnashquchilirining so'allirigha jawab berdi.

Bu pa'aliyetni chéx penler akadémiyesi sherqshunasliq instituti, yawropa Uyghur instituti, jenwe uniwérsitéti sherqiy asiya tetqiqat bölümi birliship ötküzgen bolup, bu yighin xelq'araliq Uyghur tetqiqati we Uyghur mesilisi heqqide xitayning Uyghur élini mustemlike qiliwalghanliqi we bu yerdiki munasiwetning mustemlike qilghuchi bilen mustemlike bolghuchi arisidiki munasiwet ikenlikini tetqiq qilidighan, eng chong xelq'araliq ilmiy muhakime yighini hésablinidiken.