Magnus fiskesyö: “Xitayning zamaniwi ‛irqiy qirghinchiliq sayahiti‚ taktikisi bilen natsistlarning taktikisida parallélliq bar”

Lop nahiyesidiki 4-yighiwélish lagéridiki tutqunlar siyasiy öginishte. 2017-Yili mart, xoten.

Amérika kornél uniwérsitétining dotsénti doktor magnus fiskesyö yéqinda élan qilghan doklatta, xitayning zamaniwi ‛irqiy qirghinchiliq sayahiti‚ taktikisi bilen natsistlar gérmaniysining sayahet taktikisida parallélliq barliqini körsetken. Yeni xitay natsistlar gérmaniysi dewridiki qilmishlargha parallél halda sayahetchilikni qoral süpitide ishlitip, Uyghur élidiki siyasitining rehimsiz ré'alliqini xireleshtürgen. Shuning bilen bir waqitta bu doklatta xitayning Uyghur éli sayahetchilikining asasliq nishani xitay we chet ellik sayahetchilerni Uyghur élining bixeter we yaxshi ikenlikini “Özi közliri bilen körgen” qollighuchilargha aylandurush ikenlikini ilgiri sürgen.

Amérika kornél uniwérsitétining dotsénti doktor magnus fiskesyö (Magnus Fiskesjö) “Xitayning irqiy qirghinchiliq sayahet istratégiyesi” namliq mezkur doklatni 19-awghust “Diplomat” zhurnili (The Diplomat) da élan qilghan. Mezkur doklatta doktor magnus fiskesyö tekshürüp tetqiq qilish arqiliq xitayning zamaniwi ‛irqiy qirghinchiliq sayahiti‚ taktikisi bilen natsistlar gérmaniysining sayahet taktikisida parallélliq yeni oxshashliq barliqini tarixi belgiler we höjjetler arqiliq utturigha qoyghan. Doklatta xitayning bu istratégiyesining natsist gérmaniyesining sayahettin paydilinip 2-dunya urushi mezgilidiki obrazini yaxshilash istratégiyesi bilen parallélliq barliqi eks ettürülgen.

Doklatning aptori doktor magnus fiskesyö radiyomizgha xitayning zamaniwi “Irqiy qirghinchiliq sayahiti” bilen natsistlarning taktikisining parallélliqi, xitay hökümitining sayahetchilikni qoral süpitide ishlitip, Uyghur élidiki siyasitining rehimsiz ré'alliqini xireleshtürgenlikini pakitlar arqiliq otturigha qoyghanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

“Men bu nuqtigha qarap tekshürüshtin burun, natsistlar gérmaniysining ishghal qilin'ghan rayonlirida sayahetning qanchilik derijide yüz bergenlikini heqiqiy chüshenmeyttim. 1939-Yili toqunush partlighandimu we uningdin kéyinmu sayahetchilik yenila dawam qilghan. Bu, natsistlar gérmaniysining ehwalni normal körsitishke urunushning bir qismi idi. Natsistlar hökümiti hemme nersining kontrolluqida, ensireydighan ish yoqluqini ilgiri sürgen. Buni ispatlash we jinayetlirini yoshurush üchün sayahetni teshebbus qilghan we teshwiq qilghan. Natsistlar gérmaniysi xitay hökümiti hazir qilghanni u waqitta qilghan. Xitay hökümiti hazir xitay we chet ellik sayahetchilerni ishlitip bu ishghal qilin'ghan rayonda (shinjang) herbiy we saqchilarning kontrolluqida bu irqiy qirghinchiliq élip bériliwatqan rayonda sayahet qildurghandek natsistlar gérmaniyisimu ishghal qilghan yerlerde insanlarni sayahet qildurghan. Sayahetchilerni bixeter jaylargha orunlashturup sayahet qildurghan. Peqet hökümet körüshni arzu qilghan yerlerni körsetken. Sayahetchilerning köpinchisi oxshash kocha we oxshash sheherlerdin aylinip ötken. Oxshash méhmanxanilarda turghan. Orunlashturushqa boysunmighanlarni saqchilar iz qoghlap tutqan. Xitayning zamaniwi ‛irqiy qirghinchiliq sayahiti‚ taktikisi bilen natsistlarning taktikisida parallélliq yeni oxshashliq bar. Kishilerni teklip qilip shinjangni normal rayon we bixeter rayon dep ularni exmeq qiliwatidu. Sayahetchilerni teklip qilip körsitish arqiliq ularni qayil qilishqa tirishiwatidu. Xitay hökümiti ‛qara! bu yer normal we bixeter insanlar erkin azade sayahet qilalaydu‚ démekchi. Shundaqla ulargha xitayni irqiy qirghinchiliq bilen eyibleshning toghra emeslikige ishendürüshke tirishiwatidu. Xitay buni ‛köz bilen körgen'ge ishinish‚ dewatidu. Yeni bu sho'arni towlawatidu. Buni xitay hökümiti qayta-qayta dewatidu. Ular xitaygha, shinjanggha kélishingiz kérek. Chünki közingiz bilen körsingiz heqiqetke ishinisiz dewatidu”.

Xitay hökümiti Uyghur nopusigha qattiq zerbe bergen bolsimu, bu rayonni sayahet merkizi süpitide teshwiq qilip kelmekte we jiddiy pa'aliyet élip barmaqta. Bu pa'aliyet xitay we chet ellik sayahetchilerni jelp qilish üchün yéngi ul eslihe qurush, saxta tarixi orunlarni berpa qilish we sheherlerni özgertish qatarliqlarni öz ichige alidu. Menbe shinxu'a torigha asaslan'ghanda, peqet 2023-yilila 265 milyon sayahetchining Uyghur élin'ghan ziyaret qilghanliqi otturigha qoyulghan.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) xitayning dölet ichi we xelq'arada sayahetchilikni ilgiri sürüshtiki meqsiti heqqide söz qildi. Uning qarishiche xitay hökümiti Uyghur élide dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliqtin xelq'araning diqqitini burash bilen bir waqitta, Uyghur élide normalliq we güllinish obrazini yaritishni ümid qildiken. U mundaq dédi:

“Xitayning dölet ichi we xelq'arada sayahetchilikni ilgiri sürüshtiki meqsiti töwendiki bir qanche mezmunni namayan qilish üchündur. Bir tereptin Uyghur rayonining hazirqi ehwalini normal qilip körsitish. Yene bir tereptin, sayahetchilik hökümetning siyasitining rayon'gha iqtisadiy jehettin, shundaqla muqimliq üchün paydiliq ikenlikini körsitip bérish. Elwette, sayahetning xitay kompartiyesining assimilyatsiye siyasitidimu roli bar. Sayahetchilikte köngül achidighan, qiziqarliq, tehdit bolmighan we heqiqeten qarshi alidighan nersiler we jaylar tonushturulidu. Shunga xitay kishilerning sayahet tejribisini shinjangda körüsh, oqush, yerlik xelqler bilen paranglishish qatarliq mezmunlar arqiliq shekillendürüp sayahetchilerning özlirining hékayisini teshwiq qilidighanliqigha ishinidu. Yeni bu sayahetchiler shinjanggha keldi. Shinjangda weziyet normal we bixeterlik mesilisi yoq dégenni ilgiri sürmekchi. Netijide, kelgen sayahetchiler naxsha éytip, usul oynighan Uyghurlarni köridu. Ular qaytqandin kéyin, kechürmishlirini (körgen we anglighanlirini), shinjangda irqiy qirghinchiliqning yoqluqini sözlep béridu”.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi (UHRP) yéqinda doklat élan qilip, xelq'araliq sayahet shirketlirining Uyghur rayonigha sayahet teshkillishi yerlik Uyghurlargha héchqandaq menpe'et ilip kelmeydighanliqini, eksiche xitayning élip bériwatqan “Insaniyetke qarshi jinayet we irqi qirghinchiliq” siyasitini yögeshke yardem béridighanliqini otturigha qoyghanidi. Bu seweb bilen sayahet shirketlirini Uyghur élige sayahet teshkilleshni toxtitishqa chaqirghan idi.

Doktor magnus fiskesyöning mezkur doklatida bir tereptin natsistlar gérmaniyesining özliri ishghal qilghan rayonlargha gérmaniyedin köchmenlerni élip kélishke yene bir tereptin balilarni mejburiy ata-anisidin élip ularni gérman bolushqa, yeni we gérman bolup chong bolushqa zorlighanliqi qeyt qilin'ghan. Doktor magnus fiskesyö natsistlarning bu siyasitining kommunist xitay hakimiyitining Uyghur élige pilanliq nopus yötkesh we Uyghur balilirini mejburiy xitaylashturush siyasiti bilen parallélliq barliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

“Men töwendiki ikki pikirni otturigha qoymaqchi. Biri natsistlar gérmaniyeside köchmenlerni yötkesh arqiliq adem orunlashturulghan. Gérmaniyedin natsist gérmaniye armiyesi ishghal qilghan rayonlargha köchmenlerni élip kelgen. Andin yene bir tereptin balilarni élip ularni gérman bolushqa, we gérman bolup chong bolushqa zorlighan. Bu ikki terep oxshashla hazir shinjang yeni sherqi türkistanda yüz bériwatidu. Bügün biz sherqi türkistan'gha éqip kéliwatqan xitay köchmenlerni körüwatimiz. Buni xitay hökümiti teshwiq qiliwatidu we ilhamlanduruwatidu. Hetta, biz bügün kishilerning keng kölemde qolgha élinishi we türmilerge solinishini körüwatimiz. Ghayib bolup lagérlargha, türmilerge yaki mejburiy emgekke séliniwatqanlarning zémin we oylirini xitaylar igiliwalghanliqini körüwatimiz. Hemde buni xitay hakimiyiti righbetlendürüwatidu we xitay hakimiyiti buni qolaylashturuwatidu”.

Yéqinda doktor magnus fiskesyö bilen kanadadiki musteqil Uyghur tetqiqatchi ruqiye turdush xanim birlikte “Xitaydiki Uyghur balilirining keng kölemde tutup turulushi we mejburiy assimilyatsiye qilinishi” mawzusida bir doklat élan qilghanidi. Mezkur doklatta nuqtiliq qilip 2017-yilidin béri Uyghur élide bashlan'ghan zor kölemlik tutqunda ata-aniliridin, a'ilisidin mehrum qalghan we xitay hökümiti teripidin yighiwélin'ghan yüz minglighan balilarning aqiwiti mulahize qilin'ghan. Doklatta yene, xitay hökümitining balilarni a'ililiridin ayrishi, balilarning ata-aniliri bilen jem bolushini cheklishi we ménge yuyush, ana tilini chekleshke da'ir nurghun janliq ispatlar otturigha qoyulghanidi.

Doktor magnus fiskesyö özining doklatida yene xitayning sayahet siyasiti bilen sowét ittipaqining 20-esirning 20-yilliridin bashlap yolgha qoyghan “Yéngi tiptiki medeniyet diplomatiyesi” dimu oxshashliq barliqini ilgiri sürgen.

Amérikadiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) bu heqte söz qilip mundaq dédi: “Xitay, öz idiyesini, étiqadini we sherqi türkistanda irqi qirghinchiliq yoq ikenlikini, hemme ishning normal ikenlikini teshwiq qilishni arzu qilidu. Ular bir qisim terbiyelen'gen artislarni ishlitish arqiliq u yerdiki xelqning xushal-xuram we bextlik yashawatqanliqi tuyghusini béridu. Bu sowét ittipaqining teshwiqat pa'aliyiti üchün ‛potémkin kentini‚ (Potemkin village) qurghan bilen oxshash ish”

Undaqta, xitayning irqiy qirghinchiliq siyasiti muweppeqiyetlik boluwatamdu? néme üchün xitay we chet ellik sayahetchiler Uyghur élining bixeter we yaxshi ikenlikini “Özi közliri bilen körgen” qollighuchilargha aylinidu? buni sayahetchiler bilip qilamdu? yaki bilmey qilamdu?

Amérikidiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon Chang) so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:

“Xitay hakimiyiti Uyghur we bashqa xitay bolmighan türki xelqlerge qarshi élip barghan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi sadir qilghan bashqa jinayetlerni yoshurmaqchi. Shunga xitay sayahetchiliktin paydilinip obrazini yaxshilashqa, shinjangda barliq insanlarning xushal ikenlikini körsitishke tirishiwatidu. Elwette, peqet özliri xalighan we arzu qilghan nersilerni körsitidu. Körülgen nersilerning hemmisi emeliyette ré'alliq emes. Xitayning istratégiyelik tedbiri bolsa, xitay ichi we sirtidiki kishilerni shinjanggha teklip qilip körsitish we qaytqandin kéyin shinjangda körgenliri heqqide sözlitish. Bashqiche éytqanda, kompartiyening özliri arzu qilidighan obrazini teshwiq qilish hemde insanlarning buni déyishi nahayiti ünümlük chare dep qaraydu. Melum menidin éytqanda, xitayning bu pa'aliyiti xitay ichi yeni xitay xelqi arisidila muweppeqiyetlik bolupla qalmastin belki bashqa jaylardimu muweppeqiyetlik boldi. Méningche bezi chet ellik sayahetchiler emeliyette kompartiyening körüshni arzu qiliwatqanlarni körüwatidu. Ular shinjangda néme ish bolghanliqini bilidu. Bezi chet ellik sayahetchiler peqet sadda, emma qandaqla bolmisun, ular xitayning yalghan hékayilirini teshwiq qilmaqta. Biz xitayning insaniyetke qarshi bu jinayetler bilen shughullinidighanliqini ispatlaydighan nurghun pakitlar barliqini bilimiz. Shinjangda jaza lagérliri bar. Xitay sayahetchilerge bularni körsetmeydu. Xitay sayahetchilerning körgenlirige ishinishni arzu qilidu. Shinjangda jaza lagérlirining barliqigha ishinishni xalimaydu. Lékin shinjangda jaza lagérliri bar”.