Кишилик һоқуқ тәшкилатлири хәлқара олимпик комитетини 2022-йиллиқ бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисини әмәлдин қалдурушқа чақирди

Мухбиримиз җәвлан
2020-09-14

Бейҗиң 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик тәнһәрикәт мусабиқисиниң паалийәтлирини бейҗиңдики лоңтан бағчиси йәрмәнкисидә тонуштурулған көргәзмисидин бир көрүнүш. 2019-Йили 6-феврал, бейҗиң.

9-Сентәбир, 160 дин артуқ кишилик һоқуқ тәшкилатлири хәлқара олимпик комитети рәисигә бирләшмә мәктуп сунуп, мәзкур комитетни хитайдики кишилик һоқуқ мәсилисини нәзәрдә тутуп, 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисини хитайда өткүзүшни қайта ойлишишқа чақирған. Хитай ташқи ишлар министирлиқи буни "тәнтәрбийәни сиясийлаштуруш" дәп әйиблигән. "ню-йорк вақти" қатарлиқ көплигән таратқулар бу һәқтә хәвәр бәргән.

10-Сентәбир "дипломат" торида елан қилинған "2022-йиллиқ бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқиси әмди қандақ болиду?" намлиқ мақалидә "қәбиһлик җинайәтлири өткүзгән, хәлқара әһдинамиләргә хилаплиқ қилған бир дөләтниң мундақ даңлиқ тәнтәрбийә мусабиқисини өткүзүш салаһийити барму?" дейилгән. Мақалидә көрситилишичә, хитай компартийиси әзәлдин һакимийәт бешидики мустәбит партийә болуп, ши җинпиң тәхткә чиққан 8 йилда хитайдики бастурушни юқири пәллигә чиқарған, уйғур хәлқигә ирқий қирғинчилиқ йүргүзгән. Бундақ дөләтниң олимпик мусабиқиси өткүзүши олимпик роһи вә олимпик йиғиниға қилинған һақарәт.

Америкада турушлуқ паалийәтчи илшат һәсәнниң қаришичә, хәлқара олимпик комитети 2008-йили вә 2022-йиллиқ олимпик йиғинини өткүзүш һоқуқини хитайға бериштә хитайниң иқтисади вә дөләт күчини бәкрәк ойлашқан болуп, 1936-йиллиқ олимпик мусабиқисини өткүзүш һоқуқини натсист германийәсигә бәргәндиму әнә шу амилни көздә тутқан.

Дуня уйғур қурултийи тор бекитидә берилгән мәлуматларға қариғанда, уйғурлар, тибәтләр, моңғуллар, тәйвәнликләр вә хитай демократлириниң кишилик һоқуқ тәшкилатлири бирлишип, хәлқара олимпик комитетиниң рәиси томас бах (Thomas Bach) қа мәктуп сунуп, мәзкур комитетниң 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисини өткүзүш һоқуқини хитайға бәргәнликидәк хаталиқини түзитишкә чақирған. Бу мәктуп 9-сентәбир хәлқара олимпик комитети иҗраийә һәйити йиғини ечилишниң алдида сунулған.

Бу бирләшмә мәктуп сунушқа дуня уйғур қурултийи, уйғур һәрикити тәшкилати, уйғур кишилик һоқуқ қурулуши қатарлиқ тәшкилатлар актип қетилған вә бу җәрянда көплигән хизмәтләрни қилған. Зияритимизни қобул қилған долқун әйса әпәнди дуня уйғур қурултийиниң бу ишқа изчил арилишип келиватқанлиқини билдүрүп мундақ деди: "әйни чағда хәлқара олимпик комитети 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисини хитайда өткүзүш қарарини бәргән вақтидила биз бир қисим кишилик һоқуқ тәшкилатлири билән бирликтә буниңға қаршилиқимизни билдүргәнидуқ. 2020-Йил 2-айда хәлқара олимпик комитетиға әрз йоллидуқ. Униң җаваби болмиғандин кейин бу комитетниң рәисигә хәт яздуқ. Андин адвокат арқилиқ бу комитетниң әхлақ комитетиға әрз сундуқ, буниңму нәтиҗиси чиқмиди. Омумән биз бу ишқа баштин ахир җиддий қарап кәлдуқ".

Бу бирләшмә мәктупта 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисини хитайда өткүзүшниң хитайниң җинайи қилмишлирини давамлаштурушиға мәдәт беридиғанлиқи вә өз хәлқигә көпләп зулум селишиға ярдәм қилидиғанлиқи алаһидә әскәртилгән. Мәктупта мунулар билдүрүлгән: "2008-йилдин буян биз хитайниң тибәт һәм уйғур районида тәқиб вә назарәт системиси қурғанлиқиға, 1милйон 800 миңдин 3 милйонғичә уйғурни лагерларға солиғанлиқиға, хоңкоңниң ‹бир дөләттә икки хил түзүм' болуш сияситини йоқ қилип, хәлқара қанун вә ‹б д т кишилик һоқуқ хитабнамиси'гә хилаплиқ қилғанлиқиға, җәнубий моңғулийәдики моңғулларниң тилини йоқ қиливетип барғанлиқиға, тәйвәнгә уруш тәһдити селип зораванлиқ қиливатқанлиқиға, көплигән хитай адвокатлири, аяллар һоқуқини қоғдиғучилар, демократик затлар вә хитай компартийәси тәһдит дәп қариған барлиқ кишиләрниң ғайиб қиливетилгәнлики яки өлтүрүлгәнликигә шаһит болдуқ. Хәлқара олимпик комитети 2008-йили хитайға хәлқара олипмик мусабиқиси өткүзүш һоқуқини бәргәнликидәк хаталиқини әмди тәкрарлимаслиқи керәк; бәлки хитайниң юқириқидәк җинайәтлирини нәзәрдә тутуп, 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисини өткүзүш һоқуқини әмәлдин қалдуруши керәк. Әгәр бу комитет хитайниң контроллуқи астидики җайларда еғирлишиватқан кишилик һоқуқ кризиси билән кари болмиса, олимпик роһи вә олимпик йиғининиң хәлқара инавитигә еғир тәсир йетиду".

Долқун әйса әпәнди бу бирләшмә мәктупни сунушниң муһимлиқи һәққидә тохтилип: "хитайниң уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқанлиқи рошән пакитлар билән хәлқараға ашкарилиниватқан бүгүнки күндә хәлқара олимпик комитетиниң 2022-йиллиқ қишлиқ олимпик мусабиқисини йәнила хитайда өткүзүштин янмаслиқи мәзкур комитетниң 1936-йили натсистлар германийәсигә олимпик мусабиқисини өткүзүш һоқуқини бәргәнгә охшаш тарихий хаталиқтур. Бу хаталиқниң тәкрар йүз беришини қәтий тосуш керәк" деди.

Долқун әйса әпәнди йәнә бу бирләшмә мәктупта хитайниң җинайәтлириниң толуқ вә пакитлиқ оттуриға қоюлғанлиқини, хитайға қарши көтүрүлгән чоқанларниң тәсиридә бәзи дөләтләрниң хитайдики бу олимпик мусабиқисигә қатнишиштин ваз кечиши мумкинликини, бундақ әһвалда хәлқара олимпик комитетиниң хитайда олимпик мусабиқиси өткүзүш қарарини әмәлдин қалдуруш еһтималиниң барлиқини билдүрди.

Илшат һәсән әпәндиму бир бирләшмә мәктупниң әһмийити һәққидә тохтилип мундақ деди: "160 дин артуқ тәшкилатниң бирлишип хәлқара олимпик комитетиға мәктуп сунуши тарихта көрүлүп бақмиған иш. Буниңдин башқа америка дөләт мәҗлисиму бу ишқа көңүл бөлүватиду. Әгәр хитайда кәлгүси бир-икки йил ичидә алаһидә өзгириш болмиса 2022-йилдики қишлиқ олимпик мусабиқисини өткүзәлиши натайин. Әгәр хәлқара олимпик комитети бу мусабиқини йәнила хитайда өткүзүш қараридин ваз кәчмисә, нурғун демократик дөләтләр уни байқут қилиши мумкин. Хитайниң күчини, һәшәмитини намаян қилидиған бу мусабиқини өткүзүшни тохтитиш арқилиқ хитайниң һәйвисини йәргә урғили болиду".