Xitayning “Qerz toziqi”gha tayinip ottura asiya ellirini tizginlishi

Özbékistan prézdénti mirzéyiw bilen xitay re'isi shi jinping shangxey hemkarliq teshkilatining semerqent bashliqlar yighinida, 2022-yili séntebir.

Mutexessisler xitayning ottura asiya elliridiki tesirining barghanséri küchiyishining Uyghurlar üchün paydisizliqini ilgiri sürmekte.

Tajikistanning xitayning “Qerz toziqi”gha chüshüp qélip, buning bedilini zémin ötünüp bérish we waxan koridorida xitayning eskiriy baza qurushigha yol qoyush bilen ötigenliki ilgiri metbu'atlarda köp tilgha élin'ghan idi. Tetqiqatchilar ottura asiyadiki qazaqistan, özbékistan, türkmenistan we qirghizistan jumhuriyetliriningmu oxshash teqdirge yüzliniwatqanliqini ilgiri sürüshmekte.

Social Media

Hindistandiki eng chong aqillar ambiri bolghan “Közetküchiler tetqiqat fondi jemiyiti” 10 - noyabir küni “Xitayning ottura asiyagha bolghan tesir küchi künséri yükselmekte” namliq bir maqale élan qildi. Maqalide xitayning “Qerz toziqi”gha tayinip, ottura asiya elliridiki tesirini barghanséri kücheytiwatqanliqi, buning Uyghurlar üchün zor derijide paydisiz ikenliki bayan qilin'ghan.

“Ottura asiyadiki tizginlesh küchining yüksilishige egiship, shi jinpingning zomigerlik arzusi barghanséri kücheymekte” dégen jümle bilen bashlan'ghan mezkur maqalide mundaq bayanlargha orun béridu: “Shi jinpingning hökümranliqi astida xitay kommunistik partiyesining az sanliq milletlerge tutuwatqan pozitsiyesi barghanséri qattiqlashmaqta, bu hal xelq'araliq teshkilatlarning we ular bilen qoyuq alaqisi bolghan döletlerdiki kishilerning küchlük qarshiliqini qozghishi mumkin, bolupmu ottura asiyada. Shinjangdiki musulmanlar shi jinpingning mustebit hökümranliqi astidiki kommunistik partiyening birinchi hujum nishanigha aylinip, éghir derijidiki kishilik hoquq depsendichilikige we yüksek nazaretke duch kelmekte. Tarixi uzun bolghan shinjangning ottura asiya elliri bilen qoyuq we chungqur medeniyet rishtisi bar. Shi jinpingning hökümranliqi astidiki xitay hakimiyitining rayondiki Uyghurlargha yürgüziwatqan zulumliri we yekleshliri, ularda merkezdin ayrilish xahishini hem bölgünchilik idiyesini barghanséri kücheytmekte.”

Maqalide sabiq sowétler ittipaqi parchilan'ghandin kéyin, xitay hakimiyitining Uyghurlar wetinige qarita sezgürlikining éship ketkenliki, xitayning 1996 - yili qurulghan shangxey hemkarliq teshkilatidin Uyghur diyarining bixeterliki üchün paydiliniwatqanliqi, bu teshkilatning yene ottura asiyadiki Uyghurlarni cheklesh we nazaret qilish wezipisinimu üstige alghanliqi izhar qilin'ghan.

AP

Uyghur siyasiy erbabliridin erkin alptékin ependining qarishiche, ottura asiya jumhuriyetliri musteqilliqini qoligha alghan 90 - yillardin bashlapla xitayning toziqigha chüshüshke bashlighan. Uning bildürishiche, ottura asiya jumhuriyetliri xitayning bésimi seweblik öz dölitide yashawatqan Uyghurlarning erkinlikini boghushni hélimu dawamlashturiwatqan bolup, bu xil bésimlar bikar qilinmisa, kelgüside yaman aqiwetlerni peyda qilidiken.

Maqalide 10 - ayda b d t ötküzülgen Uyghurlar mesilisini kishilik hoquq kéngishide muzakire qilishqa awaz bérish yighinida qazaqistan we özbékistan xitayning teripini tutup bilet tashlashtin birqanche kün burun, shi jinpingning bu ikki döletni ziyaret qilip 4 milyard 100 milyon dollarliq iqtisadiy kélishim imzalighanliqi tilgha élin'ghan. Maqalide qazaqistan, qirghizistan, türkmenistan we özbékistan qatarliq türkiy jumhuriyetlerning néme üchün xitayning sizghan siziqidin chiqalmaydighan halgha kélip qalghanliqini xitayning “Qerz toziqi”gha baghlap tehlil qighan.

Maqalide bayan qilishiche, qirghizistan 1994 - yili xitaydin 7 milyon 400 ming dollar qerz alghan bolup, 1998 - yili yene 1 milyard 470 milyon dollar qerz alghan. Özbékistan 2005 - yili xitaydin 600 milyon dollar qerz alghan. 2009 - Yili xitay qazaqistan néftlikige 10 milyard dollar meblegh salghan. 2011 - Yili türkmenistan xitaydin 4 milyard 100 milyon dollar qerz alghan. Xitay yene shangxey hemkarliq teshkilatigha 10 milyard dollar pul yatquzup, bu teshkilatqa eza ajiz döletlerning paydilinishi üchün serp qilghan.

Qazaqistandiki Uyghur siyasiy erbabliridin qehriman ghojamberdi ependining bayan qilishiche, mana mushu pullar, ottura asiyadiki qerzdar döletlerning gélini boghup, boynini égip, xitay néme dése maqul bolidighan weziyetni shekillendürüp qoyghan. U sözide, qazaqistanda bügünki künde hetta “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” dégen ibarini tilgha élishningmu cheklinidighanliqini eskertti.

Maqalide mundaq bayan qilidu: “2014 - Yilidin buyan shi jinpingning shinjang rayonigha qarita bashqurushni kücheytishige egiship, kishilik hoquqni depsende qilidighan bir yürüsh siyasetler emeliylishishke bashlidi, nazaret derijisi kücheydi. Xitay kommunist hakimiyiti 1200 jaza lagérini qurup chiqip Uyghur, qazaq, özbéklerni öz ichige alghan 1 milyondin artuq insanni qamidi. Bu insanlar romal artqan, saqal qoyghan dégendek erzimes jinayetler bilen qarilandi. Ottura asiyada 300 mingdin artuq Uyghur yashaydu. Shinjangda bolsa mutleq köp sanliq Uyghurdin bashqa, 1 milyon 810 ming 507 qazaq, 196 ming 320 qirghiz we  melum sanda özbékler bar. Xitayning xorlashlirigha qarshi chiqqan az sanliq millet pa'aliyetchiliri türmilerge bent qilindi yaki wetinini terk etti. Shi jinping özining az sanliq milletlerge yürgüziwatqan zulumlirigha nisbeten ottura asiya elliridiki ularning qérindashlirida qozghalghan naraziliqlarni ‛bir belwagh, bir yol‚ teshebbusi astidiki iqtisadiy küchining tesiri we ottura asiya jumhuriyetlirige salghan mebleghlirining küchi bilen ünümlik halda tizginlesh meqsidige yetti. Ottura asiya jumhuriyetliri téxi öz yurtidin qéchip chiqqan Uyghur we qazaqlarni tutup, hetta xitaygha qayturup berdi.”