Назгүл кәнҗитай ханим: “хитайниң оттура асияға сиңип киришини шәрқий түркистанлиқларниң хитайға қарши күриши тосуп турмақта”

Қазақистанлиқ тонулған журналист, телевизийә программа риясәтчиси назгүл кәнҗитай ханим 25-декабирда әнқәрәдә бәргән доклатида, оттура асиядики түркий җумһурийәтлирини уйғурларни қоллашқа, хитайниң сиңип киришигә қарши бирликтә тақабил чақирди.

1991-Йили сабиқ совет иттипақи йемирилип, оттура асия түркий җумһурийәтлири мустәқиллиққа еришкәндин кейин, болупму 2001-йил йүз бәргән “11-сентәбир вәқәси” дин кейин, америка армийәси афғанистанға киргән иди. 2001-Йилидин кейин, хитай оттура асияға кеңийиш истиратегийәсини йолға қоюп, кеңәймичилик сияситини тезләтти. Шуниңдин тартип хитайниң оттура асияға болған тәсири күнсайин күчәймәктә. 25-Декабир күни әнқәрәдики миллий кутупханиниң залида өткүзүлгән йиғинда, хитайниң оттура асия дөләтлиригә елип келиватқан хәвпи вә уйғур мәсилиси әтраплиқ оттуриға қоюлди.

Сабиқ министирлар, парламент әзалири вә оттура асия түркий җумһурийәтлириниң әнқәрәдә турушлуқ әлчиханисиниң дипломатлири, университет оқутқучилири һәмдә аммивий тәшкилатларниң мәсуллири иштирак қилған бу йиғинда, тонулған журналист назгүл кәнҗитай ханим алди билән хитайниң оттура асия түркий җумһурийәтлиригә пәйда қиливатқан хәвпи һәққидә тохталди. У, мундақ деди: “оттура асияда илгири руслар қурған системиға җәң елан қилған бир күч бар. У, болсиму хитай. Хитайниң қолида русийәниң қолида болмиған козер бар, у болисму иқтисадий күч. Хитай қәрз бериш дипломатийәсидин пайдилиниватиду. Әпсуски, оттура асиядики дөләтләрниң әң чоң кәмчилики иқтисадий күчиниң йоқлиқи, хәлқниң турмуш сәвийәсиниң төвән болуши, хитайға қәрздар болуши, йетишкән адәмләрниң аз болушидур. Әслидә дунядики әң қиммәтлик йәр асти байлиқлириниң 80 пирсәнти бу земинда мәвҗут. Мәсилән, қазақистан уран қезип чиқиришта дуняда алдинқи қатарда туриду. Нефит ишләпчиқириштиму қазақистан дуняда он иккинчи орунда туриду. Тәбий газ ишләпчиқиришта он алтинчи қатарда туриду. Алтун вә башқа йәр асти байлиқлириму наһайити көп. Әпсуски, бу байлиқлардин биз қазақлар пайдиланалмайватимиз. Оттура асия дөләтлири қәрз дипломатийәсигә қурбан болуп кетиватиду. Һазир хитай қәрз дипломатийәсидин наһайити актип пайдилиниватиду. Хитай таҗикистанға қәрз бәргән иди. Қәрзини төлийәлмигәнлики үчүн, таҗикистан земининиң 3 пирсәнтини хитайға беришқа мәҗбур қалди. Таҗикистан қобул қилмисиму хитай таҗикистан чеграсида һәрбий базисини қурди. Һазир вәһимигә чүшүп қалған дөләтләрдин бирси қирғизистандур, қирғизистанму хитайдин қәрз елип төлийәлмигән дөләтләр қатарида йәр елип турмақта. Хитай һазир қирғизистанниң йәр асти байлиқлириға көз тикиватиду.”

Назгүл кәнҗитай ханим доклатини мундақ давамлаштурди: “қазақистанда нефит қезиватқан дөләтләр ичидә хитай биринчи орунда туриду. Уран чиқириватқан ширкәтләрниң көпинчиси хитайниң ширкәтлиридур. Хитай қазақистанда көп санда коңзи иниститутлири қуруп, наһайити тез кеңийиватиду. Биз түрк дөләтлири тәшкилатлирини қурдуқ дәп хушал боливатқанда, пүтүн байлиқлиримизни хитайға тартқузуп қоюватимиз. Қазақистанниң 19 милйон, өзбекистанниң 35 милйон, қирғизистанниң 6 милйон нупуси бар. Буларниң һәммисини қошсақ хитай нупусиға ниспәтән һеч нәрсә әмәс. Хитайлар бу районға келип җайлишиватиду.”

Журналист назгүл кәнҗитай ханим, шәрқий түркистанлиқларниң хитайға қарши елип бериватқан күрәшлириниң әмәлийәттә хитайларниң һазирчә оттура асияға көпләп еқип киришини тосуп туруватқанлиқини тәкитләп, мундақ деди: “хитайниң бу районға очуқ-ашкара кирәлмәсликидики муһим тосақ дәл шәрқий түркистанлиқларниң хитайға қарши елип бериватқан нөвәттики күришидур. Һазир хитай шәрқий түркистанни хитайлаштуруп асимилатсийә қилалмиғанлиқи үчүн, оттура асияға көпләп еқип кирәлмәйватиду. Бу, хитай бу чүшини әмәлгә ашуралмайду дегәнлик әмәс. Һәммимизгә мәлум болғинидәк, шәрқий түркистан хитайниң ғәрбий түркистанға ечилған дәрвазисидур. Биз 2016-йилидин тартип хитайниң шәрқий түркистанда милйонлиған кишиләрни җаза лагерлириға солиғанлиқидин хәвәрдар болушқа башлидуқ. Шәрқий түркистан 1949-йили хитай тәрипидин бесивелинған иди. 1991-Йили оттура асия дөләтлири мустәқиллиқиға еришкәндә, шәрқий түркистан мустәқил болалмиди. Бу район хитай үчүн интайин муһим, хитайниң дуняға ечилған дәрвазиси. Шуңа хитай һәр хил баһанилар билән шәрқий түркистанлиқларни хитайлаштурушқа тиришиватиду. Түркийәдә хитайлар кеңәймичи әмәс, дәйдиған бир көз қараш бар. Хитай кейинки йүз йил ичидә бәк кеңәйди. Нурғун йәрләрни бесивалди.”

У, сөзиниң ахирида шәрқий түркистанни тамамән қолдин чиқирип қоюшниң еғир бәдәли һәққидә тохталди. У, мундақ деди: “мәнивий җәһәттин елип ейтқанда, әгәр шәрқий түркистан пүтүнләй қолимиздин чиқип кәтсә, биз түркий хәлқләр йилтизимизниң бир икәнликини испатлиялмаймиз. Чүнки шәрқий түркистан түрк дунясиниң қәләси, бизниң ана вәтинимиздур. Кейинки йилларда хитай миңлиған җамә-мәсчитләрни йоқ қиливәтти. Шәрқий түркистан мәсилисини һәл қилмай туруп, түрк дунясиниң башқа мәсилилирини һәл қилғили болмайду. Чүнки һәммиси өзара зич мунасивәтлик. Әпсуски, шәрқий түркистан мәсилиси түркийәдин башқа түркий җумһурийәтләрдә тилға елинмайватиду. Бәзи дөләтләрдә шәрқий түркистан мәсилини оттуриға қоюш чәкләнгән. Биз бу мәсилини һәл қилиш үчүн баш қатуришимиз керәк.”

Назгүл кәнҗитай ханим доклатини ахирлаштурғандин кейин, соал-җавап қисмида биз униңдин соал соридуқ. Бизниң “бу йил 9-айда бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ кеңишиниң 51-нөвәтлик йиғинида уйғурлар тоғрисида оттуриға қоюлған лайиһәгә қазақистан билән өзбекистан хитайни яқлап биләт ташлиди, буниңға қандақ қарайсиз?” дегән соалимизға у мундақ җаваб бәрди: “хитайниң бу җумһурийәтләрдики тәсирини нәзәрдә тутушимиз керәк. Бу дөләтләрниң хитайға қәрзи бар. Бу дөләтләрдә һөкүмәт билән хәлқ оттурисида йеқин мунасивәт йоқ. Бу дөләтләрдики кишиләр шәрқий түркистанда болуватқанлардин толуқ хәвәрдар әмәс. Шәрқий түркистандин сөз ачсиңиз, сизни терорчиларни яқлиди, дәйду. Һәтта бу дөләтләрдә кишиләр сиз билән биргә рәсимгә чүшүштинму қорқиду. Шуңа бу дөләтләрдә хитайниң инсан қелипидин чиққан сиясәтлирини давамлиқ аңлитишимиз керәк. Алди билән авам хәлқниң уйғурларға болған һессидашлиқини қозғишимиз керәк.”

Тонулған журналист назгүл кәтҗитай ханимниң аңлатқанлириға қариғанда, хитайниң оттура асия чүши болған “бир бәлвағ бир йол” қурулуши, гәрчә оттура асия дөләтлириниң һөкүмәтлири тәрипидин қоллашқа еришиватқан болсиму, әмма хәлқниң наразилиқиға учрашқа бағлиған.