Nazgül kenjitay xanim: “Xitayning ottura asiyagha singip kirishini sherqiy türkistanliqlarning xitaygha qarshi kürishi tosup turmaqta”

Qazaqistanliq tonulghan zhurnalist, téléwiziye programma riyasetchisi nazgül kenjitay xanim 25-dékabirda enqerede bergen doklatida, ottura asiyadiki türkiy jumhuriyetlirini Uyghurlarni qollashqa, xitayning singip kirishige qarshi birlikte taqabil chaqirdi.

1991-Yili sabiq sowét ittipaqi yémirilip, ottura asiya türkiy jumhuriyetliri musteqilliqqa érishkendin kéyin, bolupmu 2001-yil yüz bergen “11-Séntebir weqesi” din kéyin, amérika armiyesi afghanistan'gha kirgen idi. 2001-Yilidin kéyin, xitay ottura asiyagha kéngiyish istiratégiyesini yolgha qoyup, kéngeymichilik siyasitini tézletti. Shuningdin tartip xitayning ottura asiyagha bolghan tesiri künsayin kücheymekte. 25-Dékabir küni enqerediki milliy kutupxanining zalida ötküzülgen yighinda, xitayning ottura asiya döletlirige élip kéliwatqan xewpi we Uyghur mesilisi etrapliq otturigha qoyuldi.

Sabiq ministirlar, parlamént ezaliri we ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining enqerede turushluq elchixanisining diplomatliri, uniwérsitét oqutquchiliri hemde ammiwiy teshkilatlarning mes'ulliri ishtirak qilghan bu yighinda, tonulghan zhurnalist nazgül kenjitay xanim aldi bilen xitayning ottura asiya türkiy jumhuriyetlirige peyda qiliwatqan xewpi heqqide toxtaldi. U, mundaq dédi: “Ottura asiyada ilgiri ruslar qurghan sistémigha jeng élan qilghan bir küch bar. U, bolsimu xitay. Xitayning qolida rusiyening qolida bolmighan kozér bar, u bolismu iqtisadiy küch. Xitay qerz bérish diplomatiyesidin paydiliniwatidu. Epsuski, ottura asiyadiki döletlerning eng chong kemchiliki iqtisadiy küchining yoqliqi, xelqning turmush sewiyesining töwen bolushi, xitaygha qerzdar bolushi, yétishken ademlerning az bolushidur. Eslide dunyadiki eng qimmetlik yer asti bayliqlirining 80 pirsenti bu zéminda mewjut. Mesilen, qazaqistan uran qézip chiqirishta dunyada aldinqi qatarda turidu. Néfit ishlepchiqirishtimu qazaqistan dunyada on ikkinchi orunda turidu. Teb'iy gaz ishlepchiqirishta on altinchi qatarda turidu. Altun we bashqa yer asti bayliqlirimu nahayiti köp. Epsuski, bu bayliqlardin biz qazaqlar paydilanalmaywatimiz. Ottura asiya döletliri qerz diplomatiyesige qurban bolup kétiwatidu. Hazir xitay qerz diplomatiyesidin nahayiti aktip paydiliniwatidu. Xitay tajikistan'gha qerz bergen idi. Qerzini töliyelmigenliki üchün, tajikistan zéminining 3 pirsentini xitaygha bérishqa mejbur qaldi. Tajikistan qobul qilmisimu xitay tajikistan chégrasida herbiy bazisini qurdi. Hazir wehimige chüshüp qalghan döletlerdin birsi qirghizistandur, qirghizistanmu xitaydin qerz élip töliyelmigen döletler qatarida yer élip turmaqta. Xitay hazir qirghizistanning yer asti bayliqlirigha köz tikiwatidu.”

Nazgül kenjitay xanim doklatini mundaq dawamlashturdi: “Qazaqistanda néfit qéziwatqan döletler ichide xitay birinchi orunda turidu. Uran chiqiriwatqan shirketlerning köpinchisi xitayning shirketliridur. Xitay qazaqistanda köp sanda kongzi inistitutliri qurup, nahayiti téz kéngiyiwatidu. Biz türk döletliri teshkilatlirini qurduq dep xushal boliwatqanda, pütün bayliqlirimizni xitaygha tartquzup qoyuwatimiz. Qazaqistanning 19 milyon, özbékistanning 35 milyon, qirghizistanning 6 milyon nupusi bar. Bularning hemmisini qoshsaq xitay nupusigha nispeten héch nerse emes. Xitaylar bu rayon'gha kélip jaylishiwatidu.”

Zhurnalist nazgül kenjitay xanim, sherqiy türkistanliqlarning xitaygha qarshi élip bériwatqan küreshlirining emeliyette xitaylarning hazirche ottura asiyagha köplep éqip kirishini tosup turuwatqanliqini tekitlep, mundaq dédi: “Xitayning bu rayon'gha ochuq-ashkara kirelmeslikidiki muhim tosaq del sherqiy türkistanliqlarning xitaygha qarshi élip bériwatqan nöwettiki kürishidur. Hazir xitay sherqiy türkistanni xitaylashturup asimilatsiye qilalmighanliqi üchün, ottura asiyagha köplep éqip kirelmeywatidu. Bu, xitay bu chüshini emelge ashuralmaydu dégenlik emes. Hemmimizge melum bolghinidek, sherqiy türkistan xitayning gherbiy türkistan'gha échilghan derwazisidur. Biz 2016-yilidin tartip xitayning sherqiy türkistanda milyonlighan kishilerni jaza lagérlirigha solighanliqidin xewerdar bolushqa bashliduq. Sherqiy türkistan 1949-yili xitay teripidin bésiwélin'ghan idi. 1991-Yili ottura asiya döletliri musteqilliqigha érishkende, sherqiy türkistan musteqil bolalmidi. Bu rayon xitay üchün intayin muhim, xitayning dunyagha échilghan derwazisi. Shunga xitay her xil bahanilar bilen sherqiy türkistanliqlarni xitaylashturushqa tirishiwatidu. Türkiyede xitaylar kéngeymichi emes, deydighan bir köz qarash bar. Xitay kéyinki yüz yil ichide bek kéngeydi. Nurghun yerlerni bésiwaldi.”

U, sözining axirida sherqiy türkistanni tamamen qoldin chiqirip qoyushning éghir bedeli heqqide toxtaldi. U, mundaq dédi: “Meniwiy jehettin élip éytqanda, eger sherqiy türkistan pütünley qolimizdin chiqip ketse, biz türkiy xelqler yiltizimizning bir ikenlikini ispatliyalmaymiz. Chünki sherqiy türkistan türk dunyasining qel'esi, bizning ana wetinimizdur. Kéyinki yillarda xitay minglighan jame-meschitlerni yoq qiliwetti. Sherqiy türkistan mesilisini hel qilmay turup, türk dunyasining bashqa mesililirini hel qilghili bolmaydu. Chünki hemmisi öz'ara zich munasiwetlik. Epsuski, sherqiy türkistan mesilisi türkiyedin bashqa türkiy jumhuriyetlerde tilgha élinmaywatidu. Bezi döletlerde sherqiy türkistan mesilini otturigha qoyush cheklen'gen. Biz bu mesilini hel qilish üchün bash qaturishimiz kérek.”

Nazgül kenjitay xanim doklatini axirlashturghandin kéyin, so'al-jawap qismida biz uningdin so'al soriduq. Bizning “Bu yil 9-ayda birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishining 51-nöwetlik yighinida Uyghurlar toghrisida otturigha qoyulghan layihege qazaqistan bilen özbékistan xitayni yaqlap bilet tashlidi, buninggha qandaq qaraysiz?” dégen so'alimizgha u mundaq jawab berdi: “Xitayning bu jumhuriyetlerdiki tesirini nezerde tutushimiz kérek. Bu döletlerning xitaygha qerzi bar. Bu döletlerde hökümet bilen xelq otturisida yéqin munasiwet yoq. Bu döletlerdiki kishiler sherqiy türkistanda boluwatqanlardin toluq xewerdar emes. Sherqiy türkistandin söz achsingiz, sizni térorchilarni yaqlidi, deydu. Hetta bu döletlerde kishiler siz bilen birge resimge chüshüshtinmu qorqidu. Shunga bu döletlerde xitayning insan qélipidin chiqqan siyasetlirini dawamliq anglitishimiz kérek. Aldi bilen awam xelqning Uyghurlargha bolghan héssidashliqini qozghishimiz kérek.”

Tonulghan zhurnalist nazgül ketjitay xanimning anglatqanlirigha qarighanda, xitayning ottura asiya chüshi bolghan “Bir belwagh bir yol” qurulushi, gerche ottura asiya döletlirining hökümetliri teripidin qollashqa érishiwatqan bolsimu, emma xelqning naraziliqigha uchrashqa baghlighan.