Xitayning Uyghur rayonidiki özgermes pilani: “Térrorluqqa qarshi turup muqimliqni qoghdash, islam dinini xitaychilashturush” (1)

Ötken yilning axiri Uyghur aptonom rayonining sabiq sékritari chén chüen'go kétip, uning ornigha ma shingrüy almashqandin kéyin, xitayning Uyghur rayonidiki basturush we irqiy qirghinchiliq siyasiti yenila dawamlashmaqta. Igilinishiche, xitay merkiziy hökümitining Uyghurlarni toluq assimilatsiye qilip, bu rayonni “Bir belwagh bir yol” liniyesining eng muhim iqtisad we qatnash bazisigha aylandurushtek uzun muddetlik pilani dawamliq ijra qilinmaqta iken.

Istratégiye mutexesisi, doktor erkin ekrem ependining qarishiche, Uyghur aptonom rayonidiki xitay bashliqliri almashqandin kéyin, muqimliq bilen tereqqiyat teng tekitliniwatqan, bezi jehette qismen yumshash ehwali körülgen bolsimu, tüp siyasette özgirish yoq iken.

3-Aprél küni “Shinjang géziti” torida “Shinjang aptonom rayonluq partkom islahatni omumiyyüzlük chongqurlashturush komitétining 2022-yilliq muhim xizmet nuqtiliri” élan qilin'ghan bolup, “Yüqiri süpetlik tereqqiyat, jem'iyet muqimliqi, xelq turmushi kapaliti, medeniyet teshwiqati, bingtu'en islahati, intizam tekshürüsh, partiye qurulushi” qatarliq 7 sahe, 32 terepte 100 din artuq islahat tedbiri otturigha qoyulghan.

Xitayning “Yuqiri süpetlik tereqqiyat” déginide közde tutqini Uyghur rayonini “Bir belwagh bir yol” ning iqtisad rayonigha aylandurush qurulushi bolup, “Buning kapaliti siyasiy muqimliq” dep qaralghan hemde “Muqimliqni téximu kücheytish üchün térrorluqqa qarshi turup muqimliqni saqlashni adetke aylandurush, shinjangni qanun bilen idare qilishni kücheytish, siyasiy qanun islahatini chongqurlashturush, jem'iyet tertipini qoghdash méxanizmini mukemmelleshtürüsh, milletler ittipaqliqini ilgiri sürüsh xizmitini kücheytish, shinjangda islam dinini xitaychilashturushni ilgiri sürüsh, ammigha tayinip jem'iyetni tüzesh qurulmisi berpa qilish” qatarliq siyasetler otturigha qoyulghan.

Amérikadiki kor analtik tetqiqat merkizi xitay ishliri tetqiqatchisi andrés kor ependi bizge élxet bilen qayturghan inkasida, xitayning némishqa “Térrorluqqa qarshi turush” siyasitide dawamliq ching turidighanliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Xitayning bu islahat siyasitidin qarighanda, xitay aliqachan mewjut bolmighan térrorluqni tutqa qilip, atalmish ‛milletler ittipaqliqi‚ siyasitide emelge ashuralmighan meqsitini irqiy qirghinchiliq arqiliq emelge ashurmaqta. Xitay hökümitini Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayiti, shundaqla birleshken döletler teshkilati éniqlima bergen tibetlerge we falun'gungchilargha yürgüzgen qirghinchiliq jinayiti üchün qattiq jazalash kérek”.

Siyasiy közetchi ilshat hesen ependi xitayning “Térrorluqqa qarshi turup muqimliqni qoghdash” dégen siyasitining tipik mustemlikichilik siyasiti ikenlikini, bu arqiliq Uyghur rayonidiki xelqni ya xitaylashturup yoqitish yaki térrorluqqa baghlap yoqitishqa ötkenlikini bayan qildi.

Doktor erkin ekremning qarishiche, xitayning atalmish térrorluqqa qarshi turushi emeliyette Uyghurlarning étiqadini basturushi hésablinidu. Xitayning “Shinjangda islam dinini xitaychilashturush” dégen bu siyasitimu “Térrorluqning idiye asasi” ni yoqitish üchün élip bérilidu. Xitay hökümitining islam dinini “Ereb islami, xitay islami” dep ikkige bölüshtek hiylisi nahayiti xeterliktur.

Ilshat hesen ependi Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyin Uyghur islam medeniyiti shekillendürgenlikini, “Shinjangda islamni xitaychilashturush islahatini chongqurlashturush” ning mahiyette Uyghur medeniyetini yoqitish ikenlikini bildürdi.

Xitay hökümiti bu yilqi “Shinjang islahati” pilanida yene her qaysi wilayet, sheher we bingtu'en orunlirini islahat sinaq nuqtiliri qilghan bolup, buning ichide ili wilayiti sayahetchilikni rawajlandurush sinaq nuqtisi, qorghas shehiri tashqi soda islahati sinaq nuqtisi, qaramay shehiri “Shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush” we “Reqemlik téxnika shehiri” qilishning sinaq nuqtisi, sanji oblasti sherqiy junggharni güllendürüsh sinaq nuqtisi, ürümchi shehiri bazarlashqan, qanunlashqan, xelq'aralashqan soda muhiti berpa qilishning sinaq nuqtisi, qomul shehiri énirgiyedin uniwérsal paydilinish sinaq nuqtisi, qeshqer wilayiti iqtisadiy rayon we yuqiri süpetlik tereqqiyatning sinaq nuqtisi, xoten wilayiti her qaysi yéza-kent, mehellilergiche ish béjirish tüzümi ornitishning sinaq nuqtisi qilinmaqchi iken. Buningdiki meqset, “Bezi wilayet we sheherlerning uzun muddetlik muqimliq we eminlikni qoghdighan asasta jiddiy we muhim bolghan bezi mesililerni hel qilishigha ewzel shara'it yaritish” üchün iken. Tehlilchilerning éytqinidek, bu islahatlar tégi tektidin éytqanda, yenila xitayning “Shinjangning uzun muddetlik muqimliqi we eminliki” ni qoghdash üchün xizmet qilidiken.