Mongghul  tetqiqatchi yang xeyying :“ Xitay hökümiti yürgüzüwatqan milliy assimilyatsiyeni xitay puqralirimu astirttin qollaydu”

Yéqinda en'gliye “Iqtisadshunas” tori “Xitay bir dölet kimliki yaritishni ilgiri sürmekte” namliq bir maqale élan qilghan bolup, uningda xitayning ichki mongghuldiki assimilyatsiye siyasiti, shundaqla mongghullarni pütünley xitaylashturushning axirqi nishan ikenliki toghrisidiki köz qarashlar  asasliq téma qilin'ghan.

Yaponiyediki shizi'oka uniwérsitéti ( Shizuoka University) ning insanshunasliq we ijtima'iy penler fakultétining piroféssori, mongghul tetqiqatchi, mongghul tarixi boyiche mutexessis yang xeyying ependi bu maqalige jiddiy inkas qayturdi. U radiyomizning ziyaritini qobul qilip, xitayning ichki mongghuldiki mongghullargha yürgüzüwatqan assimilyatsiye siyasitining emeliyette bir medeniyet qirghinchiliqi ikenlikini otturigha qoydi hemde buninggha qet'iy qarshi turushqa chaqirip mundaq dédi:

“ Hazir xitay yürgüzüwatqan milliy siyaset yalghuz shinjang yeni sherqiy türkistan'ghila yürgüzülüwatqini  yoq.  Xitay mushu 9-aydin bashlap ichki mongghulda pütün ijtima'iy pen  we tebi'iy pen dersliklirini mongghul tilida  ötüshni toxtatti. Mana buning özi medeniyet qirghinchiliqi hésablinidu . Xitay hazir birleshken döletler teshkilati, shundaqla özlirining milliy siyasiti we  asasiy qanunlirida éniq belgilen'gen ‛her bir milletning öz tilida oqush we medeniyet qobul qilish hoquqigha kapaletlik qilinidu‚ dégenlerning hemmisini bir chetke qayrip qoydi. Eksiche, xitay hökümiti hazir xitay tilida oqutushning neqeder ewzel ikenliki we zor tereqqiyatlar élip kélidighanliqini  bar küchi bilen teshwiq qiliwatidu.  Yeni, xitay sherqiy türkistan we ichki mongghuldiki medeniyet qirghinchiliqini ishqa ashurushta bu siyasetlirining  hemmisini teng élip bériliwatidu. Tibettimu yüz minglighan we milyonlighan  balilarni lagérlargha, atalmish yataqliq mekteplerge  élip ketken idi. Bu balilar  qaytip kelgendin kéyin, ata-aniliri bilen tibet tilida, ana tilida sözliyelmeydighan haletke keldi. Mana bu medeniyet qirghinchiliqi bolmay néme? biz buninggha qet'iy qarshi turushimiz kérek. ”

Derweqe “Iqtisadshunas” torida élan qilin'ghan “Xitay bir dölet kimliki yaritishni ilgiri sürmekte” namliq maqalide, mongghul tilining xitayda yoqiliwatqanliqi, shundaqla buning  hergizmu tebi'iy yüz  bergen ish bolmastin, belki  3 yil burunla xitay merkiziy hökümiti ichki mongghuldiki mekteplerde bezi derslerning xitayche (putungxu'a, yeni ortaq tilida) ötülüshini telep qilghanliqi heqqidiki melumatlar körsitilip ötülgen. Mezkur maqalide, eyni chaghda ichki mongghuldiki mongghul awam xelqning bu siyasetke qarshi qarshiliq herikiti qozghalghinigha perwa qilmastin, xitayning bir yildin kéyin qanun chiqirip, mongghul aptonom rayonida az sanliq millet tilida (mongghul tilida) ders ötüshke yol qoyush belgilimisini bikar qilghanliqi tilgha élin'ghan. 

Yang xeyying ependi bu heqtiki  söhbet jeryanida, xitayning 10 yil dawam qilghan medeniyet zor inqilabi mezgilidiki mongghullarni yoqitish we  mongghullargha élip barghan assimilyatsiye oyuni heqqidimu  toxtilip ötti. Shundaqla Uyghurlar hazir duch kéliwatqan irqiy  qirghinchiliq,  jümlidin medeniyet qirghinchiliqining eyni chaghdiki mongghullarning béshigha kelgen qismet bilen pütünley oxshash ikenlikini tilgha élip mundaq dédi :

“1966-Yildin 1976-yilghiche bolghan on yilliq ‛medeniyet inqilabi‚ mezgilide, xitay ichki mongghulda irqiy qirghinchiliq siyasitini yolgha qoydi. U waqitta bizde bir yérim milyon mongghul bar idi. Ular 340 ming ademni qolgha aldi. Uning ichide  kéyin 110 ming kishi méyip bolup qaldi.  Xitay  hökümitimu 27 ming 900 ademni öltürgenlikini ashkara étirap qildi. Méningche,   xitayning öltürgenliri buningdin köp.  Mesilen, xitayning déginidek , 27 ming 900 adem öltürülgen dep hésablighan teqdirdimu,  uni bir yérim milyon nopus bilen nisbetleshtürgende, her 50 adem ichide bir ademning öltürülgenlikini körüwalghili bolidu. Belki,  1971-yilining aldi keyni bolushi mumkin. Hélihem  éniq ésimde turuptiki,  otlaqtiki her bir mongghul a'iliside ata, er kishi yoq déyerlik bolup,  peqet ayallar we balilarla bar idi. A'ilimizdimu shundaq bolghan. Shunglashqa, eyni chaghdiki ichki mongghulda yüz bergen ishlar  hazir shinjangdiki yeni, sherqiy türkistanda yüz bériwatqan ishlargha nahayiti oxshaydu. Chünki, sherqiy türkistandimu hazir  barliq erler dégüdek lagérlargha élip kétildi. Xitay hökümiti shuningdin kéyin, buning bilen teng xitay muhebbitini Uyghurlarning a'ilisige singdürüshke bashlidi. Mana  mushuningdek ehwallar biz bilen  pütünley oxshash. Mana bular ötken on yilda ichki mongghuldiki medeniyet inqilabida élip bérilghan irqiy qirghinchiliq siyasitining netijisidur. ”

Ilgiriki xewerlirimizdin melum bolghinidek, xitay hökümiti  20 yildin buyan Uyghur élide qosh tilliq ma'arip siyasitini yolgha quyup, Uyghur tilidiki ma'aripni pütünley emeldin qaldurdi؛ ichki mongghuldiki ma'aripni xitaychilashturghandek, Uyghur ana tili ma'aripining ornigha  xitay tilliq ma'aripni dessetti؛ mushundaq bir qatar siyasetliri arqiliq Uyghur rayonini,  jümlidin ichki mongghul, tibet rayonini xitaylashturush, bir dölet kimliki yaritishni ilgiri sürüp keldi.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix penliri doktori, siyasiy analizchi erkin ekrem ependi xitayning  bir dölet kimliki yaritish, ulus dölet qurushning meydan'gha kélish jeryani heqqide izahat berdi. 

U yene, “Ulus” dégen bu uqumning xitayda bashqa,  xelq'arada bashqa menide qollinilidighanliqini körsitip ötti.

Melum bolghinidek, Uyghur élide 2017-yilidin bashlap Uyghur tilining cheklinishi bilen teng,  Uyghur ma'aripi we medeniyiti xeter astida qaldi. Mezkur maqalide körsitilginidek, mongghul tilimu yoqilish xewpige duch kelgen bolup, xitay bashqa milletlerning tilini yoqitish arqiliq bir dölet kimliki yaritish, hemme adem xitayche sözleydighan ulus dölet qurush qedimini tézletmekte iken.  

Yaponiyediki mongghul tetqiqatchi, mongghul tarixi boyiche mutexessis, proféssor yang xeyying ependi xitayning özining bir dölet qurush arzusi, xitaylashturush siyasitini emelge ashurush üchün  meyli Uyghurlargha yaki mongghullargha bolsun, bulargha yürgüzüwatqan medeniyet qirghinchiliqining ijra qilinishida pütün xitay hökümitining , jümlidin barliq xitay puqralirining küchi we qoli  barliqini otturigha qoyup mundaq dédi:

“Natsistlarning yehudiylargha yürgüzgen irqiy qirghinchiliq siyasiti bulargha bir ülge tiklep berdi. Chünki, eyni chaghda natsistlar yehudiylarni qirghin qilghandimu uni yalghuz gitlér emes belki barliq gérmanlar birliship qilghan idi. Mesilen, ilgiri ichki mongghuldiki qirghinchiliqnimu mawzédung özi yalghuz emelge ashuralamti? hazir sherqiy türkistandiki qirghinchiliqnimu  shi jinping özi yalghuz emelge ashuralamdu? bu yerdiki mesile, barliq xitaylar bu qirghinchiliq siyasiti üchün  ortaq küch chiqiriwatidu. Meyli xitayning tilemchsi yaki serxilliri bolsun, ular Uyghurlarni yaqturmaydu. Ularni körse xosh bolmaydu. Halbuki, ular xitay hökümitige masliship, Uyghurlarni, mongghullarni we bashqa az sanliq milletlerni yoqitishta ortaq yolda mangalaydu we  her waqit birlisheleydu.  Elwette, men amérikida yaki xitayda uqumushluq, kallisi ochuq  xitay ziyaliylirining barliqini inkar qilmaymen. Emma, shuni tekitlimekchimenki, bu  xitay ziyaliylirining hemmisi bu irqiy qirghinchiliq siyasitining mes'uliyitini üstige élishi kérek!”