Adwokat ayna shormanbayéwa: “Xitaydin qazaqistan'gha kélip panahliq tiligen Uyghur we qazaqlarning xitaygha qayturulush xewpi bar”

Mutexessisler, nöwette Uyghur diyaridin her xil xeterge tewekkül qilip qazaqistan'gha chiqqan minglighan Uyghur we qazaqlarning qazaqistan hökümiti teripidin “Qanunsiz köchmen” dep xitaygha qayturulush xewpining barliqini ilgiri sürmekte.

2023-Yili 29-séntebir qazaqistan parlaméntning töwen palatasi “Qazaqistan jumhuriyiti bilen xitay xelq jumhuriyiti hökümetliri otturisidiki ikki dölet puqralirigha a'it uchurlarni almashturush kélishimini testiqlash heqqidiki” qanun layihesini maqullighandin kéyin, 4-öktebir küni buni qazaqistan parlaméntining yuqiri palatasi testiqlighan idi.

Buning netijiside xitay hökümiti peqetla yéqinqi yillarda Uyghur diyaridin qazaqistan'gha köchüp chiqqan qazaqlar bilen Uyghurlarning uchurigha ige bolupla qalmastin, hetta 1991-qazaqistan musteqil bolghandin buyan Uyghur diyaridin qazaqistan'gha köchüp chiqip, qazaqistan puqrasi salahiyiti bilen yashap kéliwatqan barliq kishilerning uchurlirigha ige bolalaydiken.

Qazaqistanliq adwokat, kishilik hoquq pa'aliyetchisi, xelq'ara qanuniy hoquq teshebbuschiliq jem'iyiti (International Legal Initiative) ning re'isi ayna shormanbayéwa (Aina Shormanbayeva) bu munasiwet bilen ziyaritimizni qobul qildi. U, qazaqistan bilen xitay otturisida imzalan'ghan ikki dölet puqralirigha a'it uchurlarni almashturush kélishimining Uyghur diyaridin qazaqistan'gha kélip panahlan'ghan musapir Uyghur we qazaqlarning hayatiy bixeterlikige éghir xewplerni peyda qiliwatqanliqini alahide tilgha aldi. U sözide yene qazaqistanning özi imza qoyghan xelq'araliq musapirlarni qoghdash shertnamisige xilapliq qiliwatqanliqini ilgiri sürdi.

U mundaq dédi: “Qazaqistan bilen xitay otturisida tüzülgen uchur almashturush mesilisi heqqidiki kélishimning xitaydin kelgen panahliq tiligüchiler we musapirlar üchün selbiy tesiri bar. Bu kélishimning imzalinishi, xitaydin qazaqistan'gha kelgen köchmenler arisida qattiq endishe peyda qilmaqta. Bu kélishimge asasen, qazaqistan terepning qazaqistanni ziyaret qilghan yaki qazaqistanda turuwatqan barliq xitay puqralirining chégradin kirish-chiqish, wiza élish, qazaqistanda turush ruxsiti élish hemde qazaqistanda turuwatqan adrésliridin ibaret barliq uchurlarni xitaygha teminlesh mejburiyiti bar. Bu xitaydin, yeni shinjangdin qazaqistan'gha kélip panahliq tiligüchiler we musapirlarnimu öz ichige alidu. Biz qazaqistanning bu uchurlarni xitaygha teminlewatqanliqini körduq. Bu qazaqistan bilen xitay oxshashla imza qoyghan xelq'ara musapirlarni qoghdash shertnamisige xilap. Qazaqistanning elwette musapirlar we panahliq tiligüchilerni qoghdash mejburiyiti bar”.

Buningdin 20 yil ilgiri xitayning basturushi tüpeyli hayati xewpke uchrap Uyghur diyaridin qazaqistan'gha qéchip chiqqan Uyghur musapirlardin biri radiyomiz ziyaritini qobul qildi. U özining qazaqistan dölet xewpsizlik tarmaqlirining her waqit parakendichilikige uchrap, dekke-dükkide ötken hayati heqqide bizge tepsiliy uchur berdi. U mundaq dédi: “Men héchqandaq gunahim yoq turup, qazaqistanda bir ay türmide yattim. Türmide éghir késel boldum. Méni dawalimidi. Bu jeryanda bezide qazaqistan turush ruxsitim bar boldi, bezide uni alalmidim. Bu yerning telipi boyiche waqitliq turush ruxsitimni dawamliq yéngilap turushum kérek, hazir ishlesh ruxsitimmu yoq. Yene tutulup qalmasliq we qazaqistan dölet xewpsizlik tarmaqlirining parakendichilikige uchrap qalmasliq üchün, dawamliq möküp yürüshke mejburmen” .

Ayna shormanbayéwa xanim, xitayning basturushigha uchrap Uyghur diyaridin qazaqistan'gha qéchip chiqqan Uyghurlar we qazaqlarning panahliq tilesh mesilisining bir sezgür we murekkep mesile ikenlikini؛ nurghunlighan Uyghur we qazaqlarning panahliq telipining ret qilinip xitaygha qayturulush xewpining barliqini qeyt qilip ötti:

 “Shinjangdin qazaqistan'gha kélip panahliq tilesh mesilisi bir sezgür mesile. Qazaqistan köpligen Uyghur we qazaqlarning panahliq telipini ret qildi. Bu kishiler qazaqistanda turalmaydu. Ular qazaqistandin chiqip kétishi kérek. Eger qazaqistan da'iriliri xitaydin kelgen Uyghur we qazaqlarning panahliq telipini ret qilsa, ular qazaqistandin derhal ayrilishi kérek, yeni xitaygha qaytishi kérek. Bu bek qorqunchluq. Ular qaytsa, biz ularning béshigha néme künlerning kélidighanliqini bilimiz. Yene bir mesile shuki, panahliq telipi qobul bolghan Uyghur we qazaq musapirlar qazaqistanda qanunluq turalisimu, emma ulargha peqetla bir yil turush ruxsiti bérilidu. Bir yildin kéyin bu kishiler yene qazaqistan hökümitige qayta iltimas qilishi kérek. Panahliq iltimasi qobul qilin'ghandin kéyinki qazaqistanda turush ruxsiti peqetla waqitliq bérilidu. Bu musapirlarni qoghdash shertnamisige xilap” .

Qazaqistan hökümitining xitayning Uyghur diyarida yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqigha süküt qilishi, xelq'arada küchlük eyibleshlerge uchrighan idi. Bolupmu 2017-yili xitay hökümitining Uyghur diyaridiki keng kölemlik basturushliri we tutqun herikiti bashlan'ghandin buyan, her xil xeterge tewekkül qilip qazaqistan'gha qéchip chiqqan Uyghur we qazaqlarning qazaqistan hökümiti teripidin oxshashla “Qanunsiz köchmen” dep qarilip xitaygha qayturulush xewpige duch kélishi, her sahening diqqitini qozghighan idi.

Ziyaritimizni qobul qilghan, emma shexsiy bixeterlik sewebidin nam-sheripini ashkarilashni xalimighan yuqiriqi Uyghur musapirning bildürüshiche, uning panahliq telipi öz waqtida birleshken döletler teshkilati musapirlar mehkimisining qazaqistandiki ishxanisi teripidin qobul qilinip, resmiy musapirliq salahiyitige érishken. Halbuki, 2011-yilidin bashlap qazaqistan hökümiti birleshken döletler teshkilati musapirlar mehkimisining qazaqistanda ish béjirishige ruxset qilmighan. Shu sewebtin uning panahliq ishimu ésilip qalghan. U özining qazaqistandiki bashqa köpligen Uyghur we qazaqlar musapirlargha oxshashla qazaqistan hökümiti teripidin “Qanunsiz köchmen” dégen nam bilen xitaygha qayturush xewpning her waqit mewjutluqini tekitlep ötti.

Parizh katolik dini institutining piroféssori, xelq'ara istratégiyelik munasiwetler tetqiqat ornining tetqiqatchisi, “Büyük oyun: béyjingning ottura asiyagha yüzlinishi” namliq eserning aptori, xitayshunas émmanu'él linkot (Emmanuel Lincot), nöwette muhajirettiki Uyghurlar üchün ottura asiya jumhuriyetlirining xeterlik bir jay ikenlikini alahide eskertken.

Émmanu'él linkotning qarishiche, qazaqistanning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha süküt qilishidiki eng muhim sewebler, uning siyasiy we iqtisadiy jehettin xitaygha tayinip qalghanliqi iken. U yuqiriqi kitabida qazaqistanning xitayning “Yéngi yipek yoli” , yeni “Bir belbagh bir yol” qurulushigha qatnashqan muhim bir dölet ikenlikini, yeni qazaqistanning xitayning qerz meblighi sayiside özining tereqqiyati we bixeterlikige kapaletlik qilish yolini talliwalghanliqini bayan qilghan. Uning tekitlishiche, yuqiriqi sewebler tüpeyli qazaqistan hökümiti Uyghur irqiy qirghinchiliqigha dawamliq köz yumup kelgen we qazaqistanda xitaygha qarshi herqandaq bir naraziliq pa'aliyetlirining bolushigha qet'iy yol qoymay kelgen.