Gérmaniyeni milyard yawrogha qoyuwetken xitay shirketliri Uyghur élini yemchük qilghan

Myunxéndin ixtiyariy muxbirimiz ekrem teyyarlidi
2024.12.19
muhit-bulghinish-qaramay-nefit Petrochina néfit shirkitining néfit qézish meydanidiki is-tütekler. 2011-Yili 5-yanwar, qaramay.
REUTERS

Gérmaniyediki ékologiyelik muhitni qoghdighuchilarning barghanséri küchlinip kétishi hemde gérmaniyening pakiz énérgiye ishlitish we muhitni qoghdash jehette dunyadiki ülgilik döletke aylinish ghayisi fédératsiye muhit qoghdash idarisini zor miqdardiki meblegh bilen teminleshke türtke bolghan amillardin biri iken. Bu idare yillardin buyan karbon töt oksidining hawagha qoyup bérilishining aldini élish üchün türlük chare-tedbirlerge muraji'et qilip kelgen. Bu chare-tedbirlerning biri, dunyaning herqaysi elliridiki néfit we tebi'iy gaz ishlepchiqarghuchilarni qisqiche “Karbon inawet chéki” dep atilidighan meblegh bilen teminlesh bolghan.

Halbuki, Uyghur irqiy qirghinchiliqini bir chetke qayrip qoyup, xitaylar bilen “Yéshil énérgiye hemkarliqini qanat yaydurush” chüshini körüwatqan gérmaniye, bu sahede xitaylarning aldam xaltisigha chüshüp kétidighanliqini oylapmu baqmighan. Yer sharining yilséri issip kétishining aldini élish, ékologiyelik muhitning bulghinishini azaytish üchün serp qilinidighan “Karbon inawet chéki” namliq bu xeyriyet meblighi 2019-yilidin bashlapla xitaylarning közini qizartqan. Xitay shirketliri bu mebleghge arqa-arqidin iltimas qiliship, her xil yollar bilen gérmaniyening 1 milyard yawrodin artuq pulini qoyuwetken. 2023-Yili buning siri deslepki qedemde ashkarilinishqa bashlighanda, gérmaniyede ghayet zor ghulghula qozghalghan idi.

Gérmaniyediki weziyet analizchisi gheyur qurban ependining qarishiche, bu weqe yalghuz gérmaniyela emes, pütün dunya ibret élishqa tégishlik bir weqe bolup, yawropa döletliri xitay bilen bolghan munasiwetlerde gödeklik qilishtin tézraq waz kéchishi lazim iken.

“Gérmaniye dolqunliri” radiyosi yéqinda élan qilghan “Bir xitay shirkiti qandaq qilip milyardlighan yawroluq karbon inawet chékini qoyuwételidi” namliq xewerde bayan qilishiche, 2019-yilidin 2022-yilighiche jem'iy 66 xitay shirkiti “Karbon inawet chéki” ge érishken bolup, hazirche buning ichidiki az dégende 16 shirket qoymichi shirket bolup chiqqan. Bu qoymichilar iltimas sun'ghanda, Uyghur diyaridiki néfitlik we tebi'iy gaz orunlirini menbe qilip körsitip, “Eger meblegh bolmisa, néfit we gaz qézish jeryanida chiqqan karbon töt oksidini ya köydürüwétimiz, yaki hawagha qoyup bérimiz” dégen. Karbon töt oksidini hawagha qoyup bersimu, köydürüwetsimu oxshashla ékologiyelik muhitning bulghinishini we hawaning issip kétishini keltürüp chiqiridighan bolghachqa, ularning iltimasi asan testiqlan'ghan.

Epsuski, fédératsiye muhit qoghdash idarisi Uyghur diyarida irqiy qirghinchiliqlar ewjige chiqiwatqan bir mezgilde, héch tekshürüp körmeyla Uyghur élini yemchük qiliwatqan bu xitaylarning hiyle-neyrenglirige shundaq asan aldinip ketken. Gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmet ependining bildürüshiche, mezkur weqe gérmaniyede heqiqetenmu küchlük selbiy tesir peyda qilghan.

Xewerde izahlishiche, xitay shirketliri bilen bolghan “Karbon inawet chéki” ge munasiwetlik ishlardin shübhilen'gen “Gérmaniye dolqunliri” radiyosi bilen ZDF téléwiziye qanili iz qoghlap tekshürüsh élip barghan. Netijide, fédératsiye muhit qoghdash idarisining bu atalmish xitay shirketliri üstidin biwasite tekshürüsh élip barmay, bu xizmetni gérmaniyediki “Werbi'o” namliq bi'o-yéqilghu ishlepchiqiridighan bir shirketke hawale qilghanliqi, bu shirketmu özi biwasite tekshürüsh élip barmay, uni bezi shexsiy teptishlerge hawale qilghanliqi melum bolghan.

“Gérmaniye dolqunliri” radiyosi bilen ZDF téléwiziye qanilining hazirghiche bolghan tekshürüsh netijisige asaslan'ghanda, “Karbon inawet chéki” ge iltimas qilghan atalmish xitay shirketlirining hemmisi merkizi xitay paytexti béyjingda bolghan “Karbon” namliq uchur mulazimet shirkitige chétilidiken. Bu shirketni ilgiri xitayning döletlik tereqqiyat we islahat komitétida xizmet qilghan, xitayning iqtisadiy siyasetlirini belgileshke qatnashqan hemde bezi dölet igilidiki karxanilargha yétekchilik qilghan bir sabiq xitay emeldari qurup chiqqan iken.

Gheyur qurban ependining tekitlishiche, fédératsiye muhit qoghdash idarisining 1 milyard yawrodin artuq pulgha qoyulup kétishi xitaylarning payda-menpe'et üchün xelq'ara nizamlargha perwa qilmaydighan niyetlirini xelq'ara jem'iyetke yene bir qétim ashkarilap bergen.

Xewerde ilgiri sürülüshiche, yalghuz hazirche pash bolghan 16 shirketla emes, belki bashqa xitay shirketliriningmu saxta bolup chiqishi we ularning fédératsiye muhit qoghdash idarisini qoyuwetken pulining miqdarining téximu köp bolushi mumkin iken. Emma xitaylarning bu qoymichiliqni özlirining yalghuz emelge ashuralishi eqilge sighmaydiken. Bu yerde choqum “Karbon inawet chéki” ge érishishning yolini yaxshi bilidighan gérmanlar yardem qilghan bolushi mumkin iken. Fédératsiye teptish mehkimisi nöwette xitayning “Karbon” shirkiti bilen alaqisi bolghan bezi gérman shirketliri we shexsler üstidin tekshürüsh élip bériwatqan bolup, bu ishqa chétilip qalghuchilarning istiqbali xeterlik bolidiken.

Xitayning “Karbon” namliq uchur mulazimet shirkiti “Gérmaniye dolqunliri” radiyosi bilen ZDF téléwiziye qanilining bu xusustiki so'allirigha hazirghiche jawab bermigen. Tekshürülüwatqan bezi gérmaniye shirketliri we shexslermu fédératsiye teptish mehkimisi xulase chiqarghan'gha qeder, bu heqtiki uchurlarni metbu'at bilen ortaqlashmaydighanliqini bildürüshken. Biraq fédératsiye muhit qoghdash idarisi ötken yilila xitaylarning “Karbon inawet chéki” ge érishish iltimaslirini toxtatqan bolup, bu yil yene 46 iltimas “Shübhilik” dep qarilip testiqlanmighan.

Bir xitay shirkiti qandaq qilip milyardlighan yawroluq karbon inawet chékini qoyuwételidi” namliq tepsiliy xewerning aptorliridin biri - gérmaniyelik xitayshunas we zhurnalist matiyas bölin'gér ependi bolup, u jaza lagérliri toghrisidiki xewerler tarqalghan 2017-yili Uyghur iligha ziyaretke barghanda xitay saqchilirining xorlashlirigha, deshnemlirigha köp uchrighan bir shexs idi. U bu heqtiki sin körünüshlirini ijtima'iy taratqularda tarqitip, xitay mustebit hakimiyitining özige qilghan nachar mu'amilisi hemde Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturushliri üstidin shikayetler qilghan. U 2023-yili “Yuqiri téxnikiliq gulag, xitayning Uyghurlargha qarshi jinayetliri” namliq kitabini élan qilip zor tesir qozghighan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.