D u q: shi jinpingning doklati Uyghurlarning béshigha kélidighan téximu éghir zulumdin bésharet béridu
2022.10.17

16-Öktebir bashlan'ghan xitay kompartiyesining 20-qurultiyi yighinida shi jinping ötken 5 yilliq xizmetliridin doklat bergen hemde kelgüsi siyasetlirining yönilishini körsitip ötken. Bu yighinda shi jinping xitay kompartiyesining mutleq üstünlükini qoghdap, “Xitayche zamaniwilishish” ni emelge ashuridighanliqini otturigha qoyghan؛ idé'ologiye jehette marksizmliq étiqadta ching turup, barliq dinlarni, jümlidin “Islam dinini xitaychilashturush” siyasitini dawamlashturidighanliqini, “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasitidin tewrenmeydighanliqini bildürgen؛
Dunya Uyghur qurultiyi shi jinpingning doklatida tilgha élin'ghan “Islam dinini xitaychilashturush” siyasiti heqqide tiwittér bayanati yollap, “Shi jinping sherqiy türkistandiki meschitlerni weyran qilghanliqini aqlap, bu rayondiki dinning choqum xitaychilishishi kéreklikini éytti” dep eyibligen. Dunya Uyghur qurultiyi shi jinping qurultayda tekitligen siyasetlerning, jümlidin yuqumni nölge chüshürüsh we dinni xitaychilashturushning dawamlishishining Uyghurlarning étiqadi, hayati we mal-mülkining bunidin kéyin téximu éghir zulumgha uchraydighanliqidin bésharet bergenlikini körsetti.
Sherqiy türkistan ölimalar birlikining mu'awin re'isi, dunya Uyghur qurultiyining rehberliridin biri turghunjan alawudun shi jinpingning buningdin kéyinmu dawamlashturidighan bu siyasiti heqqide toxtilip: “Xitayning islam dinini xitaychilashturush siyasiti Uyghurlarning islam étiqadini yoqitishni meqset qilghan. Emma xitay hökümiti Uyghurlar ming yillardin buyan yiltiz tartqan bu étiqadini undaq asan yoqitalmaydu” dédi.
Shi jinping bu qurultayda bergen doklatida “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasitini qet'iy ijra qilidighanliqini bildürgen.
Amérikadiki kishiliki hoquq adwokati téng byaw ependi xitay hökümitining bu siyasetni bahane qilip, Uyghurlargha dawamliq irqiy qirghinchiliq yürgüzüshi mumkinlikini bildürüp mundaq dédi: “Xitay hökümitining yuqumni nölge chüshürüsh siyasiti esebiylik derijisige yetti. Bu siyasetning balayi-apiti, xelqning hayati we saghlamliqigha salghan ziyini yuqumning ziyinidin éship ketti. Xitay, yuqumni nölge chüshürüsh siyasitini ijra qilghan birdinbir dölet. Shinjangdimu nurghun kishilerning öyige yaki mehellisige solinip qalghanliqini, sirtqa chiqip yégüdek bir nerse élip kirelmeywatqanliqini körüwatimiz. Nurghun ademler ach qaldi, beziliri öyige chéchilghan ‛dézinféksiye dorisi‚din zeherlinip öldi. Bularning hemmisi qorqunchluq jinayet. Démek, shinjangdiki ‛yuqumni nölge chüshürüsh siyasiti‚ emeliyette xitay élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqining bir qismigha aylandi”.
Xitay kompartiyesi 20-qurultiyi 16-öktebir küni bashlan'ghan bolup, yighinning échilish murasimidin ilgiri partiye wekillirini sözlitish axbarat yighinida qurultay wekili, qeshqer uniwérsitétining mu'awin mudiri zulhayat isma'il “Shinjangdiki her millet xelqining teng barawer we bextlik yashawatqanliqi” ni teshwiq qilghan.
U sözide, yéqinda özining xitay tetqiqatchisi salahiyiti bilen birleshken döletler teshkilatining jenwediki yighinigha qatniship kelgenlikini, yighinda “Shinjangning ötken 10 yilda tereqqiy qilip, kishi béshigha toghra kélidighan kirimning hessilep ashqanliqi we her millet xelqining tinch, muqim, parawan turmushqa érishkenliki” ni bayan qilghanliqini teshwiq qilghan. Uningdin kéyin, sözining rastliqini ispatlash üchün “Kespiy mektep” te oqughan bir Uyghur qizni misal keltürüp, “Uyghurlarning ma'arip, iqtisad jehette güllen'genliki” heqqide dawrang salghan. Andin xitayni hayajan bilen maxtap, “Merkezning shinjangni bir belwagh bir yolning tügüni, chet elge échilghan soda derwazisi qilghanliqi, shinjangning kelgüsi tereqqiyatigha cheksiz ishinidighanliqi” ni bildürgen.
Téng byaw ependi xitay hökümitining partiyege sadiq zulhayat isma'ildek Uyghurlargha nuqtiliq wezipe bérip, ularni teshwiqat üchün ishlitidighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Xitay hökümiti elwette mushundaq usullar bilen özining shinjangda élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi zorawanliqlirini yoshuridu. Yeni özining ishenchlik ademliri we emeldarlirini ishqa sélip, köz boyamchiliq qilidu. Ilgiri b d t kishilik hoquq aliy komissari qeshqerge barghandimu uni mexsus mushundaq ademler bilen körüshtürgen, uningdin ilgirimu Uyghurlarni ussulgha sélish arqiliq méhman kütüwélip, aq-qarini astin-üstün qilghan. Shu arqiliq xelq'ara jem'iyetke ‛shinjangda hemme ishlar yaxshi‚ qilip körsetmekchi bolghan”.
Turghunjan alawudun ependi zulhayat isma'ilning jenwedimu xitaygha wekillik qilip yalghan teshwiqat élip barghanliqini, emma nurghun döletlerning uninggha ishenmigenlikini, bezi döletlerning uninggha ishen'gendek körünüp xitaydin menpe'et kütkenlikini eslep ötti.